Drónaárásir sem kveikja ótta

Drónaárásir í Danmörku og Noregi hafa vakið mikinn ugg. Þær eru kynntar sem hættuleg árás, mögulega frá Rússum. En ekki er ljóst hver stendur á bakvið aðgerðina, sem vekja upp spurningar? Getur verið að hér sé verið að byggja upp glundroða og ótta, en að tryggja raunverulegt öryggi?

Lærdómurinn frá COVID

Við höfum áður séð þetta gerast. Þegar COVID skall á kom gludroði þar sem allur heimurinn var setur á “hold” og neyðarástandi lýst. Almennir borgarar hlýddu fyrirmælum eins og fé á leið til rétta. Takmarkanir á ferðafrelsi, samskiptum og atvinnulíf voru réttlættar með slagorðum eins og “Við erum öll almannavarnir”, sem almenningur kokgleypti án umhugsunar. En undir lokin fór almenningur að átta sig á því, að þetta ástand var ekki okei.

Hræðsla sem stjórntæki

COVID sýndi okkur að hræðsla er eitt sterkasta stjórntæki ríkisvaldsins. Með henni er hægt að fá fólk til að samþykkja skerðingar á frelsi, meira eftirlit og harðari valdbeitingu án skýringa. Nú eru drónaárásir kynntar sem ný tegund af ógn. En hverjir hagnast mest á því að ala upp slíkan ótta? Hvaðan komu drónarnir? Engin hefur lýst sig ábyrgan!

NATO og valdið án eftirlits

Er mögulegt að NATO og Evrópusambandið séu að nota óljósar eða jafnvel heimatilbúna atburði til að réttlæta þvinganir og auknar valdheimildir? Að búa til þann jarðveg þar sem almenningur fyllist ótta og fer að sæta sig við aukið eftirlit að lögregla fái ótakmarkað alræðisvald, jafnvel þótt það þýði að lýðræðisleg gildi skerðist?

Lyktar af einræði

Við vitum að einræðisríki nota óttann. Ótti er alin, og er viðhaldið stöðugt til að þegnarnir beygi sig og bugti og alræðisvald verður norm. Þegar lögregla og stjórnvöld fá vald án eftirlits, hvað verður þá næsti skref? Hvernig tryggjum við að það vald verði ekki beitt gegn almenningi sjálfum?

Frelsi eða fölsk öryggistilfinning

Erum við að horfa á raunverulega ógn, eða erum við að verða vitni að hræðsluáróðri sem þjónar pólitískum markmiðum Evrópusambandsins? Ef svo er, og við spyrjum ekki, krefjumst ekki skýringa, gagnsæis og ábyrgðar, hver ver þá lýðræðið og frelsið okkar?

Tími formanns Afstöðu liðinn

Guðmundur Ingi Þóroddsson, formaður Afstöðu, virðist brenna meira fyrir að berjast fyrir erlenda fanga en fyrir samlanda sína. Hann talar sífellt um jafnræði, en er blindur á þá staðreynd að íslenskir fangar sitja eftir, án raddar og án stuðnings. Upp á síðkastið hefur Afstaða birt yfirlýsingar eða fréttir sem snúast eingöngu um útlendinga, á meðan hafa íslenskir fangar gleymst.

Útlendingar fá mildari meðferð

Tökum dæmi sem sýnir skýrt að erlendir ríkisborgarar sitja styttra í fangelsi en Íslendingar í sambærilegum málum.

• Erlendur ríkisborgari með 16 ára dóm situr aðeins 5 ár í lokuðu og opnu fangelsi, síðan 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi. Hann er í raun 3 ár að „spóka sig“ í íslensku samfélagi áður en honum er vísað úr landi.
• Íslenskur ríkisborgari með sama dóm þarf hins vegar að sitja 7 ár og 8 mánuði í lokuðu og opnu fangelsi áður en hann kemst á Vernd þar sem hann afplánar 2 ár og svo 1 ár á ökklabandi. Samtals er hann 2 árum og 8 mánuðum lengur í fangelsi.

Það ríkir ekki jafnræði, það eru forréttindi að vera af öðru þjóðerni. Þeir sem hafa enga tengingu við Ísland, fá mildari meðferð en þeir sem eiga fjölskyldu, maka og börn hér á landi. Þeir sem þurfa raunverulega að fóta sig að nýju í íslensku samfélagi sitja eftir, á meðan erlendir fangar ganga fyrir í opin úrræði sem voru upprunalega hugsuð sem brú að samfélagslegri aðlögun.

Orð og verk fara ekki saman

Guðmundur Ingi segir sjálfur að lausnin sé einföld og stöðva þurfi mismununina:

„Tryggjum að allir, óháð þjóðerni, hafi jafnt aðgengi að samfélagsþjónustu. Með því léttum við á fangelsiskerfinu, spörum fjármuni og sýnum að réttarríki Íslands byggist á jafnræði og mannréttindum. Réttarríki sem mismunar eftir þjóðerni er ekki raunverulegt réttarríki. Við skorum á dómsmálaráðherra að tryggja jafnræði allra gagnvart lögunum.“

En hér blasir við hrópandi ósamkvæmni: hann talar um jafnræði „óháð þjóðerni“ en leggur alla baráttu sína í að verja rétt erlendra fanga, á meðan íslenskir fangar fá hvorki sömu meðferð né stuðning.

Það er ekki laust við að hræsnin sé augljós. Guðmundur Ingi og Afstaða börðust hart á sínum tíma fyrir því að erlendir fangar sem biðu brottrekstrar úr landi fengu að fara á Vernd og á ökklaband. Það vekur hins vegar upp stóru spurninguna: Eiga Íslendingar ekki líka að fá reynslulausn eftir helming dóms, líkt og erlendu fangarnir? Hvernig væri að formaður Afstöðu myndi nú berjast fyrir alla fanga, ekki bara öðruvísi, hinseginn og erlenda fanga?

Rökin standast ekki

Guðmundur Ingi og Afstaða halda því fram að útlendingar séu í verri stöðu, fjarri fjölskyldu og menningu. En hvað ef fanginn á maka á Íslandi? Hvað ef hann fær heimsóknir nokkrum sinnum í viku? Fangelsisvist er ekki minna þungbær fyrir Íslending sem á fjölskyldu og þarf að sætta sig við að vera töluvert lengur í fangelsi en erlendir fangar. Rökin um félagslega einangrun útlendinga molna þegar litið er á raunveruleikann: þeir fá að tengjast samfélaginu í allt að þrjú ár áður en þeim er vísað úr landi og jafnvel stofna fjölskyldu í milli tíðinni.

Ferðatöskur og yfirborðsmennska

Síðasta stóra aðgerðin sem Afstaða flaggaði var að afhenda ferðatöskur til erlendra fanga sem ljúka afplánun. Þetta var kynnt sem mannúðarverk, að tryggja að þeir gætu stigið út í lífið með „reisn“. En hvað með íslenska fanga sem losna? Hvar eru töskurnar fyrir þá? Þeir eru látnir yfirgefa fangelsið með allar sínar eigur í glærum ruslapoka.Hvar er stuðningurinn fyrir þá sem þurfa raunverulega að byrja uppá nýtt í Íslensku samfélagi? 

Á meðan erlendir fangar fá ferðatöskur frá Afstöðu, fara íslenskir fangar út með eigur sínar í glærum ruslapoka.

Eftir að Afstaða komst í snertingu við ríkisspenan virðist allur fókus hafa farið í það að líta sem best út á við, þegar það kemur að almenningsáliti, með erlenda fanga í forgrunni. Íslenskir fangar sem þurfa á raunverulegum stuðningi að halda, eru settir á bekkinn.

Ójafnræði sem bítur íslenska fanga

Kerfið er þegar yfirfullt og sprungið, árlega fyrnast tugir dóma vegna skorts á plássi. Samt eru opin úrræði eins og Kvíabryggja og Sogn í stórum stíl nýtt fyrir erlenda ríkisborgara sem hafa engin tengsl við Ísland og eru sendir úr landi afplánun lokinni.

• Á Kvíabryggju eru um 50% fanga erlendir.
• Á Sogni eru um 33% erlendir.

Af hverju ganga erlendir fangar fyrir í úrræðum sem eiga að hjálpa mönnum að fóta sig að nýju í íslensku samfélagi? Íslenskir fangar sem eiga fjölskyldu sitja eftir og litið er framhjá jafnræðisreglunni.

Kominn tími á breytingar

Guðmundur Ingi hefur talað hátt um jafnræði, en hann sér það aðeins í eina átt. Hann hefur gleymt því að jafnræðisreglan gildir líka fyrir Íslendinga. Þegar formaður Afstöðu brennir meira fyrir málstað erlendra fanga en síns eigin samlanda, að nota nafn samtakanna í yfirborðsmennsku á borð við töskur í stað þess að berjast fyrir raunverulegum umbótum, þá er eitthvað farið úrskeiðis.

Afstaða sem félag fanga og aðstandenda á að berjast af heilindum fyrir alla fanga, ekki aðeins erlenda. Samtökin þurfa forystu sem vinnur í raun fyrir alla, í stað þess að einblína á útvaldan hóp til að líta vel út í fjölmiðlum. Því spyr ég hvort ekki sé kominn tími á nýja forystu Afstöðu. Núverandi formaður hefur verið í fararbroddi þessarar fylkingar frá upphafi, í þessu forystu starfi sem og öðrum eru breytingar nauðsynlegar til að koma í veg fyrir stöðnun og tryggja að félagið starfi af krafti, heilindum og með ferska sýn.

Þjóð sem gleymdi sjálfri sér

Við sem Íslendingar eigum að vera stolt, sama hvert ættboginn leiðir okkur. Þjóðerni snýst ekki aðeins um ættir, heldur einnig um menningu, söguna sem við deilum og þau gildi sem við stöndum fyrir. En í nafni framfara, fordómalausra hugsana og alþjóðavæðingar hefur þessi tilfinning um að vera Íslendingur máðst út. Það er eins og þjóðin hafi týnt sjálfri sér í háðung eða skömm.

Við eigum að vera stolt af því hver við erum, en samt ekki á kostnað annarra, heldur með virðingu fyrir okkur sjálfum. Að vera Íslendingur er forréttindi sem ekki á að fela í skömm. Það er eitthvað sem við eigum að sýna með reisn; óháð uppruna, litarhætti, kyni eða trú.

Sjálfsmynd sem hvarf

Þegar ég horfi til baka, man ég samfélag sem hafði skýra sjálfsmynd. Ekki fullkomna, en með ramma utan um menningu, samskipti og gildi sem flestir gátu tengt við. Fólk mátti vera eins og það var, án þess að það krefðist samþykkis frá öllum. Það þurfti ekki að hneigja sig eða bugta og biðjast afsökunar fyrir að vera til.

Vargöld hugmyndafræði Wokesins

En svo kom nýtt tímabil, Vargöld hugmyndafræði Wokesins sem tók sér bólfestu í skjóli réttlætis og með henni kom ný tegund ofbeldis, andlegt ofbeldi í formi frekju og meðvirkni. Þar sem allir verða að samþykkja allt, eða þeir verða úthrópaðir rasistar eða fasistar. Gamlar rætur höggnar með dómsorðinu úrelt.

Innflytjendamál og sjálfsögð krafa

Við sjáum þetta í innflytjendamálum. Það er ekkert að því að fólk flytjist milli landa, það hefur alltaf verið hluti af þróun heimsins, en það þarf að gerast á réttum forsendum, ekki með ofbeldi heldur virðingu. Í dag virðist sem sjálfsögð krafa að Íslendingar gefi allt eftir, afsali sér grunngildum og aðlagi sig að öllum og öllu í nafni umburðarlyndis. 

Góða fólkið

Í skugganum situr „góða fólkið“. Á Alþingi spríkla strengjabrúður elítunar, hafa hátt og vilja ráða umræðunni. Þar berja menn sér á brjóst með krumpuðum diplómum sem gera menn stórfenglega. En sú gráða nýtist lítt ef hún leiðir til afneitunar á veruleikanum. Þegar innviðir landsins molna, heilbrigðiskerfið stynur og fátækt eykst. Háværa fólkið beinir athyglinni að stríðsátökum erlendis með táknrænni kynjapólitík og orðræðu sem á að þvinga fólk til meðvirknis. 

Altari frasanna

Það má hafa samkennd. En við megum ekki fórna sjálfsmynd þjóðar og samfélagslegri uppbyggingu á altari frasanna. Ef enginn stendur vörð um það sem við eigum eins og tungu, sögu, menningu og að ógleymdri sjálfsvirðingu. 

Hver erum við þá? 

Framtíðarsýn fangelsismála

Hér verða lagðar fram tillögur að þrepaskiptu umbunarkerfi í íslensku fangelsiskerfi. Tillögurnar byggja á þeirri sýn að fangelsin eigi ekki að vera geymslur eða einangrunarúrræði sem skila einstaklingum verr settum út í samfélagið en þeir voru í upphafi afplánunar. 

Hvatakerfi til eflingar
Í ljósi þeirrar umræðu sem hefur verið í íslensku samfélagi vegna fangelsismála. Tel ég brýnt að leggja til endurhæfingar sem byggir á ábyrgð, trausti og einstaklingsmiðaðri nálgun. Þrátt fyrir að ýmis úrræði séu fyrir hendi innan íslenska fangelsiskerfisins, þá vantar hvata sem tengir virkni og bataferli fanga í formi umbunar.  

Tengja þátttöku við tækifæri
Fangavist felur í sér tímabundna frelsissviptingu en hún þarf ekki að fela í sér stöðnun. Eins og staðan er í dag eyðir meirihluti fanga tíma sínum í rútínuleysi eða neyslu, með litla sem enga virkni. Það vantar raunveruleg markmið, stuðning og hvata. Afleiðingin er sú að stöðnun eða afturför verður norm, sjálfstraust dvínar og færni til að fóta sig í lífinu að afplánun lokinni minnkar verulega.

Virkni eða ábyrg hegðun skiptir engu máli þegar kemur að dagsleyfum, fjölskylduleyfum eða reynslulausn. Það er aðeins horft á staðlað skjal þar sem eitt á við um alla. Ekki er litið á þátttöku, framfarir eða breytta hegðun.

Það eru engir skýrir hvatar til staðar í núverandi kerfi fyrir fanga að gera betur. Það á að tikka í einhver box fyrir að vera virkur í námi, vinnu, þerapíu eða annarri endurhæfingu sem er í boði. Þess vegna legg ég til þrepaskipts umbunarkerfis með persónulegumati.

Þrepaskipt umbunarkerfi: 

Þrep 1: Virkni og mæting

• Einstaklingsmiðuð meðferðaráætlun með mælanlegum markmiðum
• Þátttaka í námi, starfi eða meðferðarúrræðum
• Ábyrgt viðmót og jákvæð hegðun

Umbun: Aukinn aðgangur að tómstundum, aukin réttindi innan fangelsis eins og til dæmis leyfi fyrir fartölvu

Þrep 2: Framvinda og árangur

• Viðvarandi virkni og stöðugleiki metin yfir tiltekið tímabil
• Mælanlegur árangur eða lokin þátttaka í námskeiðum, verkefnum eða meðferð
• Endurmat á meðferðaráætlun í samráði við fagfólk

Umbun: Hægt að vinna af sér daga í afplánun, jafnvel opna á helming afplánunar í stað tvo þriðju.Möguleiki á dagsleyfi, flutningur á Vernd eða rafrænt eftirlit

Þrep 3: Traust og undirbúningur að frelsi

• Þátttaka í starfsþjálfun, samfélagsverkefnum eða styrktum úrræðum utan fangelsis 
• Lokamat og sjálfsmat í samstarfi við tengilið og stuðningsaðila
• Tengslamyndun við stuðningsnet utan fangelsis

Umbun: Reynslulausn,aðstoð við atvinnu- og húsnæðisleit og markviss samfélagsaðlögun

Framkvæmd
Tillagan felur í sér að þrepaskipt umbunarkerfi verði innleitt sem tilraunaverkefni í fangelsum undir stjórn Fangelsismálastofnunnar. Þar verði:

• Þróuð skýr viðmið um þátttöku, umbun og matsferla
• Sett upp rafrænt skráningarkerfi
• Unnið í samráði við fanga, fagfólk, sjálfboðaliða og meðferðaraðila
• Skilgreind ábyrgð fagfólks og stofnana á eftirfylgni
• Árangur metinn út frá fyrirfram ákveðnum mælikvörðum

Að lokinni tilraun verði kerfið metið með tilliti til hegðunar innan fangelsis, árangurs úrræða, endurkomutíðni og samfélagsaðlögunar eftir afplánun.

Til umhugsunar
Ef við ætlum að bæta íslenskt refsivörslukerfi þá verðum við að hætta að líta á afplánun sem geymslu. Við verðum að tryggja að þeir sem vilja axla ábyrgð fái raunverulegt tækifæri til að breyta lífi sínu ekki einungis til að afplána, heldur til að byggja sig upp. Uppbygging ætti að vera meginmarkmið í meðferð fanga.

Með þrepakiptu umbunarkerfi sköpum við aðstæður þar sem fangelsi verða ekki lengur geymslur heldur virkar miðstöðvar endurhæfingar, með það markmið að endurbyggja, bæta og gera einstaklinginn hæfari til að takast á við sjálfan sig þar sem hann hefur öðlast verkfæri sem byggja á von, trú og trausti.

Virðing fanga mæld í excel-skjali

Það hefur lengi þótt þægilegt að horfa á málefni fanga með blinda auganu. En ef við viljum raunverulega standa undir nafni sem siðmenntað þjóðfélag, þá verðum við að endurskoða hvernig komið er fram við fanga, ekki síst hvað varðar launakjör og rétt þeirra til að viðhalda tengslum við fjölskyldu sína.

Vinna án virðingar

Laun fanga eru skammarlega lág. Þeir sem stunda vinnu, nám eða taka þátt í virkni innan fangelsis fá 415 krónur á tíman. Þetta gerir lítið úr vinnuframlagi þeirra. Þó einstaklingur sé sviptur frelsi, losnar hann ekki undan ábyrgð. Hann þarf að borga reikninga, standast skil og er jafnvel með fjölskyldu og greiðir barnameðlög. Hver er ávinningurinn ef að hann neyðist til að fara í gjaldþrot og missir allt sitt? Ef fangi kemur út reiður og örvæntingarfullur, þá höfum við sem samfélag brugðist honum.

Óaðgengilegt fjölskyldulíf

Ofbeldi finnst víða þegar við skoðum hvernig fangelsiskerfið meðhöndlar mannleg tengsl. Reglur um dagsleyfi og fjölskylduleyfi eru bæði stífar og ósveigjanlegar og virðast ekki miðað við mannúð heldur gamaldags tortryggni. Þeir sem geta sótt um fjölskylduleyfi eru fangar sem afplána a.m.k. 14 ára dóm. Þessar reglur útiloka að meginn þorri fanga geti fengið fjölskylduleyfi. Og eytt nótt með fjölskyldu sinni þriðja hvern mánuð. 

Til að bæta gráu ofan á svart þarf fangi að hafa verið í dagsleyfum í tvö ár áður en hann getur sótt um fjölskylduleyfi og til þess að fá fyrsta dagsleyfið þarf hann að hafa afplánað þriðjung dómsins. Að það sé ekki neinn hvati í kerfinu t.d. fyrir góða hegðun eða fyrir að vera virkur í námi, starfi eða endurhæfingu. Kerfið horfir aðeins á excel-skjal sem er tengt við dagatal, ekki einstaklinginn.

Þegar Vernd verður múr frekar en brú

Það er til umhugsunar að þeir sem eru komnir á Vernd, þar sem markmiðið á að vera félagsleg aðlögun, hafa ekki rétt á fjölskylduleyfi. Ef þeir eru ekki komnir á það áður en þeir koma á Vernd. Sá sem er kominn út í samfélagið að degi til og hefur sýnt að hann getur axlað ábyrgð, fær ekki að gista heima hjá sér, hjá konu og börnum, þriðja hvern mánuð. Af hverju? Er það vegna þess að stjórnendur Verndar hafa lagst gegn því eða er það Fangelsismálastofnun? Stjórnast kerfið af fortíðardraugum?

Hver er tilgangurinn með Vernd ef ekki að hjálpa einstaklingum að stíga næsta skref út í samfélagið? Er Vernd er orðið fangelsi undir nýju nafni, þar sem valdið hefur stigið stjórnendum til höfuðs?

Endurskoðun eða áframhaldandi vanvirðing

Við verðum að endurskoða þetta kerfi frá grunni. Af hverju eru fjölskylduleyfi tengd við lengd dóms, ekki einstaklinginn sjálfan? Af hverju látum við fastar tímasetningar ráða frekar en persónubundið mat?

Fangelsi eiga ekki að vera kaldir steinveggir sem tálmar einstakling frá lífinu og almennum tengslum við samfélagið. Þau eiga að vera miðstöðvar sem bæta/endurhæfa og skila betri einstakling út í samfélagið, þau eiga að vera brú að nýju lífi.

Við getum ekki boðað mannréttindi og talað fyrir endurhæfingu eða betrun, en svo þegar það kemur að framkvæmt þá er engin við. Ef við viljum sjá raunverulega samfélagslega ábyrgð, þá verðum við að hækka laun fanga, tryggja og styrkja tengsl fjölskyldna og meta einstaklinga út frá eigin verðleikum, hættum að einblína á tíma dóms og Excel-skrár.

Meðan ekkert breytist, sitjum við föst í kerfi fortíðar, þar sem refsing felur ekki aðeins í sér frelsissviptingu, heldur mann fyrirlitningu án tengsla og tækifæra til nýs lífs. 

Útlendingar fá silki meðferð í fangelsiskerfinu

Einn af hornsteinum réttarríkisins er sú meginregla að allir séu jafnir fyrir lögum. En þegar rýnt er í meðferð erlendra ríkisborgara í íslensku fangelsiskerfi vakna spurningar: Gildir þetta jafnræði í raun, eða er það einungis orðin tóm?

Tökum tvö dæmi:

Dæmi 1:
Erlendur ríkisborgari dæmdur í 16 ára fangelsi afplánar helming dóms, 8 ár. Hann situr 5 ár í lokuðu og opnu fangelsi, síðan 2 ár á Vernd og að lokum 1 ár á ökklabandi. Að lokinni afplánun er honum vísað úr landi. Í raun er hann aðeins 5 ár innan múra fangelsa. Hann er í 3 ár að spóka sig í Íslensku samfélagi,áður en honum er vísað úr landi.

Íslenskur ríkisborgari í sömu stöðu þarf hins vegar að afplána 7 ár og 8 mánuði í lokuðu og opnu fangelsi áður en hann kemst á Vernd. Hann er í 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi. Hann afplánar því samtals 10 ár og 8 mánuði. Hann er 2 árum og 8 mánuðum lengur í fangelsi.

Dæmi 2:
Erlendur ríkisborgari með 10 ára dóm afplánar aðeins 2 ár í fangelsi, fær síðan 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi, alls 5 ár. Þar af er hann aðeins 2 ár innan veggja fangelsis, hann er í 3 ár að spóka sig í Íslensku samfélagi,áður en honum er vísað úr landi.

Íslenskur ríkisborgari í sambærilegri stöðu situr 3 ár og 8 mánuði í fangelsi, síðan 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi, alls 6 ár og 8 mánuðir. Hann er 1 ár og 8 mánuðir lengur.

Rökin eru veik: „Þeir eru fjarri sínum“

Það er gjarnan rökstutt að það sé mun erfiðara fyrir erlenda ríkisborgara að taka út dóm á íslenskri grund, þeir séu fjarri fjölskyldu og menningu. En hvað ef fanginn á maka á Íslandi? Hvað ef hann fær heimsóknir nokkrum sinnum í viku?

„Ef erlendur einstaklingur á maka á Íslandi, á hann þá ekki að sitja 2/3 eins og Íslendingur? Er fangelsisvist ekki jafnt þungbær fyrir báða þessa einstaklinga?“

Rökin standast ekki þegar raunveruleikinn er skoðaður. Að hann búi við félagslega einangrun þegar hann fær svo að taka þátt í daglegu lífi samfélagsins í allt að 3 ár, þvert á móti getur hann tengst samfélaginu mjög sterkt. Það sterkt að hann stofnar til fjölskyldu, eignast börn og giftir sig, þá er málið orðið töluvert flóknara.

Yfirfull fangelsi og röng forgangsröðun

Fangelsiskerfið glímir við alvarlegt plássleysi, árlega fyrnast um 100 dómar einfaldlega vegna skorts á rýmum. Samt eru opin úrræði eins og Kvíabryggja og Sogn í stórum stíl nýtt undir erlenda ríkisborgara.

• Kvíabryggja: Um 50% fanga eru erlendir ríkisborgarar
• Sogn: Um 33% fanga eru erlendir ríkisborgarar

Þetta eru einstaklingar sem hafa engin tengsl við Ísland og eru vísað úr landi að afplánun lokinni, með endurkomubanni. Samt ganga þeir fyrir í úrræðum sem ætlað er að aðstoða fanga við að komast aftur út í samfélagið.

Endurhæfing eða losun á plássi?

Ef opin úrræði eiga að þjóna því hlutverki að aðstoða fanga við samfélagslega endurkomu, þá eiga þau að vera fyrir þá sem eiga búsetu á Íslandi, einstaklinga sem þurfa aðstoð við að fóta sig að nýju í íslensku samfélagi.

Ef úrræðin eru hins vegar notuð til að rýma pláss í lokuðum fangelsum, hefur tilgangur kerfisins að endurhæfingu alvarlega farið úrskeiðis.

Engin ábyrgð, engin eftirfylgni

Íslenskir fangar fá reynslulausn eftir að hafa afplánað huta dóms, fara á skilorð yfirleitt í 1–5 ár allt eftir lengd dóms en þó með skilyrðum. Erlendir ríkisborgarar sem fá reynslulausn eftir helming eru einfaldlega sendir úr landi, án skilorðs, án ábyrgðar, án eftirfylgni. Þeir eru einfaldlega lausir allra mála.

Þeir sem hafa hvorki búsetu né framtíðaráform á Íslandi fá þannig mildari meðferð en þeir sem búa á Íslandi, eiga börn, fjölskyldu og þurfa að endurreisa líf sitt innan samfélagsins.

Ójafnræði sem bitnar á þeim sem ætla að snúa aftur til lífsins

Hvernig getur íslenskur ríkisborgari með fjölskyldu þurft að sitja umtalsvert lengur en erlendur ríkisborgari sem fær sömu fríðindi og hefur enga tengingu við landið, einungis vegna þess að hann er Íslendingur og ætlar að búa á Íslandi?

Ef við viljum sjá raunverulegt jafnræði, þá á jafnt að gilda þegar veita á reynslulausn eftir afplánun helmings refsingar, eða þá að íslenskir fangar gangi fyrir í þeim úrræðum sem miða að samfélagslegri endurhæfingu.

Erlendum ríkisborgurum er vísað verður úr landi og eiga því að ljúka dómi í lokuðu fangelsi, nema sérstakar aðstæður krefjist annars. Reynslulausn á ekki að vera stjórntæki sem leysir kerfisvanda tímabundið, hún á að þjóna tilgangi, ekki hentisemi.

Réttlæti byggir ekki á hentugleika

Réttarríki má ekki byggjast á hentisemi eða pólitískri hagkvæmni. Jafnræði á ekki aðeins að vera til umræðu á tyllidögum, það á að endurspeglast í öllum þáttum kerfisins, þar með talið afplánun og meðferð fanga.

Það er orðið tímabært að endurskoða núverandi reglur og kerfi. Og horfast í augu við þá spurningu sem flestir forðast: Hver er tilgangurinn með þessu kerfi? 

Blóðmerahald og ábyrgð í ræktun

Mikil umræða hefur verið um blóðmerahald á undanförnum árum og hvort það sé ill meðferð á dýrum. Sú gagnrýni á vissulega rétt á sér í sumum tilvikum. En ef ræða á dýravelferð af alvöru, verður líka að horfa á heildarmyndina. Er ekki líka hægt að segja að það sé ómannúðlegt að halda dýr á húsi, allt árið um kring?

Ill meðferð dýra er ekki bundin við eina aðferð heldur viðhorf og framkvæmd, sama hvort dýrin eru nýtt til afurðaframleiðslu eða sem áhugamál. Það sem skiptir máli er hvernig aðbúnaður, meðferð og ábyrgð er háttað.

Blóðmerahald hluti af landbúnaði

Blóðmerahald er hluti af stærra samhengi búfjárhalds og kjötræktar. Í þessu tilviki er blóðið nýtt til framleiðslu hormónsins PMSG (e. equine chorionic gonadotropin), sem er notað til að auka frjósemi gylta í svínarækt erlendis. Það er engum blöðum um að fletta að framkvæmdin er umdeild, hér er um að ræða iðnað sem þjónar alþjóðlegum markaði sem þarf að viðurkenna, sama hvert siðferðismatið er.

En það sem við verðum að ræða af meiri alvöru er hvernig þessu er háttað hér á landi. Hver ber ábyrgð, hver tekur áhættuna og hver hagnast?

Blóðtökur standa í tvo mánuði

Blóðtaka fer að jafnaði fram tvisvar til átta sinnum á tveggja mánaða tímabili samkvæmt upplýsingum frá Matvælastofnun. Þetta er stíft inngrip á stuttum tíma. Ef ekki er rétt að staðið, getur það valdið líkamlegri og andlegri vanlíðan hjá hryssum. Hér skiptir því öllu máli hvernig aðbúnaður og meðferð er háttað.

Það á að vera sjálfsagt að hryssur sem notaðar eru til blóðgjafar fái ekki aðeins gras að bíta heldur viðeigandi fóðurbæti eftir blóðtöku. Líkt og þegar fólk fer í blóðbankann, þar er boðin hressing og hvíld, og ætti að sýna hryssunum sömu virðingu. Það sem vantar er kerfi sem tryggir bændum sanngjarnt verð fyrir blóðið, að þeir geti haft góða aðstöðu og sinnt dýrunum af virðingu.

Gróðinn á einn stað

Rekstrarformið sjálft er einnig umhugsunarvert. Fyrirtækið Ísteka, sem safnar og selur blóð, rekur einnig sín eigin blóðmerastóð. Það situr báðum megin borðsins, annars vegar sem kaupandi blóðs frá bændum og hins vegar sem samkeppnisaðili þeirra. Þetta er eins óheilbrigt og hægt er.

Á sama tíma og Ísteka hefur tilkynnt um tug- og jafnvel hundruð milljóna króna hagnað (t.d. 324 milljónir króna árið 2022, samkvæmt ársreikningi þeirra), á meðan bændur fá greitt innan við 20.000 krónur á hryssu fyrir tímabilið. Þegar kostnaður við fóðrun, aðhlynningu og aðstöðu er dreginn frá, stendur bóndinn vart eftir með laun fyrir vinnu sína, þetta er ekkert annað en arðrán.

Allt blóð sem er flutt út skilar sér í gjaldeyristekjum inn í landið, ekki má gera lítið úr því.

Ef bændum væri tryggt réttmætt verð fyrir blóð gætu þeir sinnt dýrunum betur, hugað að aðbúnaði þeirra af alvöru og sinnt búskapnum af fagmennsku. Í staðinn neyðast þeir til að gera sem minnst fyrir sem mest, sem bitnar á hryssunum.

Ábyrg skráning í ræktunarkerfið

Þeir sem styðja blóðmerahald benda oft á að hryssurnar hafi þá tilgang, án þess yrðu þær sendar í sláturhús. En það þýðir ekki að slíkar hryssur eigi sjálfkrafa erindi inn í ræktun íslenska hestsins. Þvert á móti. Ef hryssur eru seldar í blóðmerahald og koma úr viðurkenndri ræktun, þarf að liggja skýrt fyrir að þær hafi verið metnar sem ónothæfar í ræktun af ræktanda, t.d. vegna skapgerðar, líkamsbyggingar eða erfðagalla.

Það ætti því að vera skráð í WorldFeng að hryssa sé nýtt til blóðmerahalds. Slík skráning ætti jafnframt að útiloka að hægt sé að rækta undan henni. Með því væri hægt að verja stofninn fyrir tilviljanakenndri útþynningu og styrkja ræktuna á reið- og keppnishestum.

Ógn við ræktun og orðspor íslenska hestsins

Á sama tíma hafa þeir sem stunda hrossarækt varið áratugum í að byggja upp vandaðar línur, greiða fyrir stóðhesta, skrá ættir og huga að andlegum og líkamlegum eiginleikum hrossanna. Ef folöld undan blóðmerum fara síðan á markað sem reiðhestar og jafnvel erlendis getur það orðið til þess að grafa undan orðspori og ræktun íslenska hestsins.

Íslenski reiðhesturinn hefur skapað sér sérstöðu og er eftirsóttur víða um heim. Ef hryssa sem ekki er hluti af vandaðri ræktun, (með genagalla) kemur með afkvæmi sem rata inn á sama markað getur það haft verulega áhrif á trúverðuleika íslenska hestsins til útflutnings.

Þetta kallar á skýrar reglur

Setja þarf skýrar reglur um meðferð og skráningu blóðmera, að afurðir þeirra falli aðeins til kjötræktunar. Að folöld blóðmera eigi aldrei að fara inn í ræktun eða séu seld sem reiðhestar. Hér er ekki aðeins verið að hugsa um rétt bænda, heldur einnig heiðarleika í garð kaupandans; að hann sé ekki að kaupa gallaða vöru sem gæti haft áhrif á gæðastaðal íslenska reið- og keppnishestsins.

Þetta er hjartans mál fyrir þá sem rækta íslenska hestinn af ástríðu, fagmennsku og virðingu. Dýravelferð og fagleg ræktun eru ekki andstæður, heldur samverkandi þættir í búskap.

Þetta er ekki deiluefni milli ólíkra búskaparforma, þetta er spurning um fagmennsku, sanngirni og ábyrgð.

Þjónar auðvaldsins

Nýleg umfjöllun Kveiks opinberaði að lögreglumenn tóku þátt í njósnastarfsemi fyrir Björgólf Thor Björgólfsson. Slík misnotkun opinbers valds í þágu fjármagns er eitthvað sem á ekki að koma þjóðinni á óvart. Þetta er ekki fyrsta skiptið og verður ekki það síðasta.

Ég hef áður skrifað um hvernig lögreglan er smátt og smátt að reyna að öðlast alræðisvald sem ekki er í takt við lýðræðislegt réttarríki. Í greinum eins og „Rafrænn heimur“, „Óhóflegt vald lögreglu stofnar lýðræði Íslands í hættu“ og „Gestapómenning í skjóli öryggis“ sem minnir óneitanlega á „þriðjaríkið.

Vald án gagnsæis er uppskrift að misnotkun

Það skiptir litlu máli hvað lögregla eða ráðherrar segja um að „rannsaka málið“. Þeir sem fara með þetta gríðarlega vald, geta ekki rannsakað sjálfa sig af heiðarleika. Sem er grundvallarregla í lýðræðisríkjum en gildir ekki hér.

Þegar ríkissaksóknari, ríkislögreglustjóri, lögregluyfirvöld, og aðrir tengdir aðilar hafa taumhald á öllum upplýsingum, þá er þetta eftirlit ekkert annað en innantóm leiksýning. Og á meðan getur sú menning sem leyfir njósnir og valdníðslu haldið áfram óáreitt.

Lögreglan þjónar fjármagninu ekki almenningi

Það sem gerir þetta mál, að máli er sú alvarlega staðreynd að um er að ræða lögreglumenn í opinberu embætti sem eru að þjóna fjárhagslegum og pólitískum hagsmunum auðmanna. Þegar lögregla þjónar ekki lengur réttlæti, heldur sérhagsmunum, þá hefur hún glatað lögmætu hlutverki sínu í lýðræðissamfélagi. Við skulum hafa það hugfast að þetta tiltekna mál er ekki eins dæmi, þau eru fleiri þar sem lögreglan gengur erinda auðmanna.

Slíkar aðgerðir hvort sem þær beinast að stjórnmálamönnum eða almenningi grafa undan trausti réttarríkisins. Þær sýna að valdið hefur verið selt auðvaldinu.

Látum ekki blekkjast

Þegar sjálfur formaður stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar Alþingis segir að „manni sé brugðið“, þá ætti okkur öllum að bregða. Þetta mál sem upp er komið er ekki einstakt atvik, þetta er afleiðing af þeirri menningu sem þrífst innan lögreglunnar, að þeir eru yfir lög hafnir. 

Látum ekki álfarykið tálma okkur sýn.

Við sem samfélag verðum að standa vörð um lýðræðið, látum ekki möntru framkvæmdavaldsins afleiða okkur af sannleikanum að þetta sé „undantekning“. Spillingin heldur áfram, þannig rúllar kerfið.

Ekki fleiri skýrslur

Við þurfum ekki fleiri innihaldslausar yfirlýsingar um rannsóknir sem engu skila. Við þurfum raunverulegt uppgjör og gagnsæi. Við þurfum að standa vörð um lýðræðið. Það að eftirlitsaðili fari með eftirlit á sjálfum sér er ekkert annað en sjálfsréttlæting í dulargervi keisarans og mun aldrei skila neinu. Ef við ætlum að hreinsa út spillta menningu, verður það að gerast ofan frá og niður, ofan úr fílabeinsturni hrokans og niður að kassa skósveinsins.

Slíkt krefst utanaðkomandi aðkomu, við getum hvorki stólað á Evrópusambandið né vestræna bandamenn sem sjálfir glíma við djúpa spillingu í eigin kerfum. Við þurfum kannski að beina sjónum okkar í átt sem fæstir þora að nefna til austurs „Kína“. En eins og staðan er í dag liggur ábyrgðin hjá Alþingi, fjölmiðlum og okkur sjálfum.

Þeir ættu að fara sparlega með orðin, þeir lögreglu menn sem eru að hneykslast á því sem upp er komið, þar sem heiðaleiki þeirra býr í glerhúsi, „kasti fyrstur steini sem syndlaus er”.

Þegar lögreglumenn njósna fyrir auðmenn og njósna fyrirtæki er fengið til að grafa upp upplýsingar fyrir pólitíska leik fléttu, þá er ekki lengur um einstök mistök að ræða. Þetta er spegilmynd djúprar spillingar sem hefur þrifist í aldir í Íslenska valdhafa kerfinu sem engin rannsókn getur hreinsað með rannsókn á sjálfri sér.

Obbobob, skýrsla í skúffu.

Óstjórn fósturvísa í ræktun Íslenska hestsins

Í náttúrunni eignast hryssa eitt folald á ári. Þannig hefur það verið í þúsundir ára. Þar sem líffræðin hefur ráðið, er samband móður og folalds órjúfanlegt fyrir þroska þeirra beggja. En nú, í skjóli tækni og markaðshyggju, eru þessar forsendur brostnar. Tæknin gerir okkur kleift að margfalda fjölda afkvæma hverrar hryssu frá ári til árs, án þess að um hana sé til nokkurt regluverk eða heildarstefna. Það eru einfaldlega engin mörk.

Hversu mörg folöld getur ein hryssa átt?

Tæknin við fósturvísaflutninga gerir ræktendum kleift að láta eina hryssu „framleiða“ mörg folöld á ári, með því að safna eggjum og flytja frjóvgaða fósturvísa í aðrar hryssur (staðgöngumæður). Þannig er hægt að nýta arfgerð verðmætra hryssa langt umfram það sem náttúran gerði ráð fyrir.

Þetta er ekki lengur ræktun, við erum komin í fjöldaframleiðslu. Og spurningar sem brenna á vörum þeirra sem hugsa til framtíðar: Hver verndar hryssuna? Hver gætir stofnsins?

Engar reglur eða mörk

Engin íslensk lög eða reglugerðir setja takmarkanir á fjölda fósturvísa sem má taka úr hverri hryssu árlega. Engin stefna er til um hvað telst eðlilegt eða hvað telst sjálfbært út frá erfðafræðilegu og siðfræðilegu sjónarhorni. Ætlum við að leyfa markaðnum að móta framtíð íslenska hestsins, hefur sagan ekki kennt okkur að þegar fjárhagslegar freistingar ráða för, víkur velferð og heilbrigð skynsemi fyrir skammtímagróða?

Fingraför líffræðinnar

Rannsóknir á nautgriparækt í Evrópu og Bandaríkjunum hafa sýnt að þegar örfá naut eru notuð í miklu mæli, lokast blóðlínur og erfðafræðilegur fjölbreytileiki dregst hratt saman. Í grein sem birtist í tímaritinu Animals árið 2001 er varað við því að ofnotkun á fáum gripum í kynbótarstarfi hafa leitt til minnkandi erfðabreytileika, aukinnar tíðni meðfæddra galla og lakari frjósemi.

Er þetta leiðin sem íslenskir hrossaræktendur vilja fara?

Það eru engar reglur og það ekkert hámark á því hversu mörg folöld hver hryssa má eignast á ári. Að taka egg úr hryssum er inngrip.

Hefur verið gerð heildstæð rannsókn á áhrifum endurtekinna inngripa, til dæmis hvort þau geti haft áhrif á frjósemi, hegðun eða jafnvel lífslíkur hryssunnar?

Stofninn sem verslunarvara

Hryssa sem hefur hlotið 1. verðlaun og gefið af sér góð afkvæmi er orðin að gróðatæki án þess að það sé hugsað út í afleiðingar. Með nútímatækni er hægt að fjöldaframleiða erfðaeiginleika hennar í skammsýni, eins og enginn sé morgundagurinn. Þegar hryssa fer að eiga tíu, tuttugu eða fimmtíu afkvæmi á ári, þá erum við að skapa sömu áhættu og með „sæðisútrásina“ frá fáum stóðhestum. Erfðafræðileg þrengsli og einangrun mun koma fram í ræktun framtíðar.

Og í öllu þessu ferli vakna spurningar: Hver gætir þjóðararfsins? Er skynsamlegt að gera íslenska hestinn að afurð sem er orðin meira eins og verksmiðjuframleiðsla? Hver er þá sérstaða íslenska hestsins?

Byrgjum brunninn

Við höfum áður farið í útrás án leikreglna. Við sáum hvernig bankakerfið hrundi þegar stjórntækin voru ekki til staðar. Nú er sama hugsun farin að gægjast inn í hrossaræktina, þar sem tæknin hefur opnað möguleika. En hverjar eru afleiðingarnar?

Æskilegt er að innleiða:

• Reglur um hámarks fjölda fósturvísa, sem má taka úr hverri hryssu á ári.
• Velferð, þar sem gerðar eru kröfur um aðbúnað og verndun hryssunar.
• Siðferðisleg mörk, að erfðabreytileiki stofnsins sé verndaður.
• Stefnu um sjálfbærni í hrossarækt, byggða á náttúrulögmálum, ekki bara markaðshyggju.

Í upphafi skyldi endinn skoða

Íslenski hesturinn hefur staðið af sér eld og ís á okkar harðgerða landi. Hann hefur mótast af náttúrunni, hann á ekki að vera verksmiðjulína útrásarmanna með skammsýna hugsun. Nú stöndum við frammi fyrir tæknibyltingu sem getur skaðað ræktun íslenska hestsins. Áður en við missum okkur í að margfalda afkvæmafjölda íslenska hestakynsins sem framleiðslulínu mamons, verðum við að svara: Hvað telst eðlilegt? Hvað telst siðlegt? Og fyrir hverja erum við að rækta?

Látum græðgi ekki teyma okkur áfram í blindni, hugsum dæmið til enda áður en óafturkræfur skaði verður á íslenskri hrossarækt.

Fangelsiskerfið er sprungið

Við verðum að fara að hætta að tala í hringi um þá alvarlegu stöðu sem er komin upp í fangelsiskerfinu. Kerfið er sprungið. Það er staðreynd sem við verðum að horfast í augu við, það er ekki lengur hægt að fela vandamálið með hálfkveðnum vísum af ótta við almenningsálit.

Fangelsismálastjóri lét hafa eftir sér í fréttum 28. apríl síðastliðinn að um 100 refsidómar hefðu fyrnst á síðasta ári, þar sem fangelsin ráða ekki lengur við það álag sem upp er komið. Við komum ekki lengur föngum inn til afplánunar, hvorki í hefðbundið fangelsi né í gæsluvarðhald. 

En á sama tíma eru einstaklingar í kerfinu sem eru hæfir til að losna fyrr, ef litið er til hegðunar og félagslegra aðstæðna þeirra.

Það verður að innleiða hvata- og matskerfi fyrir fanga og meta þá einstaklinga sem hafa nýtt fangavistina vel, sýnt ábyrgð, bætt sig og eru hæfir til að snúa aftur út í samfélagið án þess að stofna öryggi þess í hættu. Það þarf að koma á kerfi þar sem fangar geta unnið sér inn frelsi með góðri hegðun og virkni. Þeir sem standast slíkt mat eiga að fá tækifæri til að losna fyrr, en þó með ákveðnum skilyrðum. Og um leið er hægt að stoppa í það gat sem hefur myndast að dómar fyrnist vegna þess að kerfið er sprungið.

Þetta er ekki lengur spurning um siðferðisvitund eða hvernig málið lítur út á forsíðu morgunblaðsins. Spurningin er þessi: Ætla fangelsismálayfirvöld að láta kerfið hrynja eða ætla þau að bregðast við?

Við þurfum að horfast í augu við það, að nýtt fangelsi mun ekki bjarga neinu í bráð, það hefur ekki enn verið tekin fyrsta skóflustungan fyrir því. Að treysta því að einhver framtíðar mannvirki leysi vandann er blind bjartsýni, á þær staðreyndir sem við stöndum fyrir núna.

Við getum ekki haldið áfram að stinga hausnum í sandinn. Við verður að fara að framkvæma. Ekki fleiri fundir, ekki fleiri skýrslur, ekki fleiri yfirborðskenndar yfirlýsingar um að eitthvað verði „skoðað“. Það þarf að taka ákvarðanir, sem eru byggðar á raunverulegu mati á áhættu og getu einstaklinga á endurkomu í samfélagið.

Þessi orð hljóma reglulega „vegna almannahagsmuna“, „til að tryggja öryggi almennings“, „til að særa ekki blygðunarkennd almennings“.

Það er algjört getuleysi að sitja aðgerðarlaus á meðan dómar fyrnast. Það er stjórnleysi. Og stjórnleysi í refsikerfinu þýðir að traust almennings á réttarríkinu minnkar.

Það má alltaf gera betur. Hvernig væri að stoppa í gatið?