Þjónar auðvaldsins

Nýleg umfjöllun Kveiks opinberaði að lögreglumenn tóku þátt í njósnastarfsemi fyrir Björgólf Thor Björgólfsson. Slík misnotkun opinbers valds í þágu fjármagns er eitthvað sem á ekki að koma þjóðinni á óvart. Þetta er ekki fyrsta skiptið og verður ekki það síðasta.

Ég hef áður skrifað um hvernig lögreglan er smátt og smátt að reyna að öðlast alræðisvald sem ekki er í takt við lýðræðislegt réttarríki. Í greinum eins og „Rafrænn heimur“, „Óhóflegt vald lögreglu stofnar lýðræði Íslands í hættu“ og „Gestapómenning í skjóli öryggis“ sem minnir óneitanlega á „þriðjaríkið.

Vald án gagnsæis er uppskrift að misnotkun

Það skiptir litlu máli hvað lögregla eða ráðherrar segja um að „rannsaka málið“. Þeir sem fara með þetta gríðarlega vald, geta ekki rannsakað sjálfa sig af heiðarleika. Sem er grundvallarregla í lýðræðisríkjum en gildir ekki hér.

Þegar ríkissaksóknari, ríkislögreglustjóri, lögregluyfirvöld, og aðrir tengdir aðilar hafa taumhald á öllum upplýsingum, þá er þetta eftirlit ekkert annað en innantóm leiksýning. Og á meðan getur sú menning sem leyfir njósnir og valdníðslu haldið áfram óáreitt.

Lögreglan þjónar fjármagninu ekki almenningi

Það sem gerir þetta mál, að máli er sú alvarlega staðreynd að um er að ræða lögreglumenn í opinberu embætti sem eru að þjóna fjárhagslegum og pólitískum hagsmunum auðmanna. Þegar lögregla þjónar ekki lengur réttlæti, heldur sérhagsmunum, þá hefur hún glatað lögmætu hlutverki sínu í lýðræðissamfélagi. Við skulum hafa það hugfast að þetta tiltekna mál er ekki eins dæmi, þau eru fleiri þar sem lögreglan gengur erinda auðmanna.

Slíkar aðgerðir hvort sem þær beinast að stjórnmálamönnum eða almenningi grafa undan trausti réttarríkisins. Þær sýna að valdið hefur verið selt auðvaldinu.

Látum ekki blekkjast

Þegar sjálfur formaður stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar Alþingis segir að „manni sé brugðið“, þá ætti okkur öllum að bregða. Þetta mál sem upp er komið er ekki einstakt atvik, þetta er afleiðing af þeirri menningu sem þrífst innan lögreglunnar, að þeir eru yfir lög hafnir. 

Látum ekki álfarykið tálma okkur sýn.

Við sem samfélag verðum að standa vörð um lýðræðið, látum ekki möntru framkvæmdavaldsins afleiða okkur af sannleikanum að þetta sé „undantekning“. Spillingin heldur áfram, þannig rúllar kerfið.

Ekki fleiri skýrslur

Við þurfum ekki fleiri innihaldslausar yfirlýsingar um rannsóknir sem engu skila. Við þurfum raunverulegt uppgjör og gagnsæi. Við þurfum að standa vörð um lýðræðið. Það að eftirlitsaðili fari með eftirlit á sjálfum sér er ekkert annað en sjálfsréttlæting í dulargervi keisarans og mun aldrei skila neinu. Ef við ætlum að hreinsa út spillta menningu, verður það að gerast ofan frá og niður, ofan úr fílabeinsturni hrokans og niður að kassa skósveinsins.

Slíkt krefst utanaðkomandi aðkomu, við getum hvorki stólað á Evrópusambandið né vestræna bandamenn sem sjálfir glíma við djúpa spillingu í eigin kerfum. Við þurfum kannski að beina sjónum okkar í átt sem fæstir þora að nefna til austurs „Kína“. En eins og staðan er í dag liggur ábyrgðin hjá Alþingi, fjölmiðlum og okkur sjálfum.

Þeir ættu að fara sparlega með orðin, þeir lögreglu menn sem eru að hneykslast á því sem upp er komið, þar sem heiðaleiki þeirra býr í glerhúsi, „kasti fyrstur steini sem syndlaus er”.

Þegar lögreglumenn njósna fyrir auðmenn og njósna fyrirtæki er fengið til að grafa upp upplýsingar fyrir pólitíska leik fléttu, þá er ekki lengur um einstök mistök að ræða. Þetta er spegilmynd djúprar spillingar sem hefur þrifist í aldir í Íslenska valdhafa kerfinu sem engin rannsókn getur hreinsað með rannsókn á sjálfri sér.

Obbobob, skýrsla í skúffu.

Óstjórn fósturvísa í ræktun Íslenska hestsins

Í náttúrunni eignast hryssa eitt folald á ári. Þannig hefur það verið í þúsundir ára. Þar sem líffræðin hefur ráðið, er samband móður og folalds órjúfanlegt fyrir þroska þeirra beggja. En nú, í skjóli tækni og markaðshyggju, eru þessar forsendur brostnar. Tæknin gerir okkur kleift að margfalda fjölda afkvæma hverrar hryssu frá ári til árs, án þess að um hana sé til nokkurt regluverk eða heildarstefna. Það eru einfaldlega engin mörk.

Hversu mörg folöld getur ein hryssa átt?

Tæknin við fósturvísaflutninga gerir ræktendum kleift að láta eina hryssu „framleiða“ mörg folöld á ári, með því að safna eggjum og flytja frjóvgaða fósturvísa í aðrar hryssur (staðgöngumæður). Þannig er hægt að nýta arfgerð verðmætra hryssa langt umfram það sem náttúran gerði ráð fyrir.

Þetta er ekki lengur ræktun, við erum komin í fjöldaframleiðslu. Og spurningar sem brenna á vörum þeirra sem hugsa til framtíðar: Hver verndar hryssuna? Hver gætir stofnsins?

Engar reglur eða mörk

Engin íslensk lög eða reglugerðir setja takmarkanir á fjölda fósturvísa sem má taka úr hverri hryssu árlega. Engin stefna er til um hvað telst eðlilegt eða hvað telst sjálfbært út frá erfðafræðilegu og siðfræðilegu sjónarhorni. Ætlum við að leyfa markaðnum að móta framtíð íslenska hestsins, hefur sagan ekki kennt okkur að þegar fjárhagslegar freistingar ráða för, víkur velferð og heilbrigð skynsemi fyrir skammtímagróða?

Fingraför líffræðinnar

Rannsóknir á nautgriparækt í Evrópu og Bandaríkjunum hafa sýnt að þegar örfá naut eru notuð í miklu mæli, lokast blóðlínur og erfðafræðilegur fjölbreytileiki dregst hratt saman. Í grein sem birtist í tímaritinu Animals árið 2001 er varað við því að ofnotkun á fáum gripum í kynbótarstarfi hafa leitt til minnkandi erfðabreytileika, aukinnar tíðni meðfæddra galla og lakari frjósemi.

Er þetta leiðin sem íslenskir hrossaræktendur vilja fara?

Það eru engar reglur og það ekkert hámark á því hversu mörg folöld hver hryssa má eignast á ári. Að taka egg úr hryssum er inngrip.

Hefur verið gerð heildstæð rannsókn á áhrifum endurtekinna inngripa, til dæmis hvort þau geti haft áhrif á frjósemi, hegðun eða jafnvel lífslíkur hryssunnar?

Stofninn sem verslunarvara

Hryssa sem hefur hlotið 1. verðlaun og gefið af sér góð afkvæmi er orðin að gróðatæki án þess að það sé hugsað út í afleiðingar. Með nútímatækni er hægt að fjöldaframleiða erfðaeiginleika hennar í skammsýni, eins og enginn sé morgundagurinn. Þegar hryssa fer að eiga tíu, tuttugu eða fimmtíu afkvæmi á ári, þá erum við að skapa sömu áhættu og með „sæðisútrásina“ frá fáum stóðhestum. Erfðafræðileg þrengsli og einangrun mun koma fram í ræktun framtíðar.

Og í öllu þessu ferli vakna spurningar: Hver gætir þjóðararfsins? Er skynsamlegt að gera íslenska hestinn að afurð sem er orðin meira eins og verksmiðjuframleiðsla? Hver er þá sérstaða íslenska hestsins?

Byrgjum brunninn

Við höfum áður farið í útrás án leikreglna. Við sáum hvernig bankakerfið hrundi þegar stjórntækin voru ekki til staðar. Nú er sama hugsun farin að gægjast inn í hrossaræktina, þar sem tæknin hefur opnað möguleika. En hverjar eru afleiðingarnar?

Æskilegt er að innleiða:

• Reglur um hámarks fjölda fósturvísa, sem má taka úr hverri hryssu á ári.
• Velferð, þar sem gerðar eru kröfur um aðbúnað og verndun hryssunar.
• Siðferðisleg mörk, að erfðabreytileiki stofnsins sé verndaður.
• Stefnu um sjálfbærni í hrossarækt, byggða á náttúrulögmálum, ekki bara markaðshyggju.

Í upphafi skyldi endinn skoða

Íslenski hesturinn hefur staðið af sér eld og ís á okkar harðgerða landi. Hann hefur mótast af náttúrunni, hann á ekki að vera verksmiðjulína útrásarmanna með skammsýna hugsun. Nú stöndum við frammi fyrir tæknibyltingu sem getur skaðað ræktun íslenska hestsins. Áður en við missum okkur í að margfalda afkvæmafjölda íslenska hestakynsins sem framleiðslulínu mamons, verðum við að svara: Hvað telst eðlilegt? Hvað telst siðlegt? Og fyrir hverja erum við að rækta?

Látum græðgi ekki teyma okkur áfram í blindni, hugsum dæmið til enda áður en óafturkræfur skaði verður á íslenskri hrossarækt.

Fangelsiskerfið er sprungið

Við verðum að fara að hætta að tala í hringi um þá alvarlegu stöðu sem er komin upp í fangelsiskerfinu. Kerfið er sprungið. Það er staðreynd sem við verðum að horfast í augu við, það er ekki lengur hægt að fela vandamálið með hálfkveðnum vísum af ótta við almenningsálit.

Fangelsismálastjóri lét hafa eftir sér í fréttum 28. apríl síðastliðinn að um 100 refsidómar hefðu fyrnst á síðasta ári, þar sem fangelsin ráða ekki lengur við það álag sem upp er komið. Við komum ekki lengur föngum inn til afplánunar, hvorki í hefðbundið fangelsi né í gæsluvarðhald. 

En á sama tíma eru einstaklingar í kerfinu sem eru hæfir til að losna fyrr, ef litið er til hegðunar og félagslegra aðstæðna þeirra.

Það verður að innleiða hvata- og matskerfi fyrir fanga og meta þá einstaklinga sem hafa nýtt fangavistina vel, sýnt ábyrgð, bætt sig og eru hæfir til að snúa aftur út í samfélagið án þess að stofna öryggi þess í hættu. Það þarf að koma á kerfi þar sem fangar geta unnið sér inn frelsi með góðri hegðun og virkni. Þeir sem standast slíkt mat eiga að fá tækifæri til að losna fyrr, en þó með ákveðnum skilyrðum. Og um leið er hægt að stoppa í það gat sem hefur myndast að dómar fyrnist vegna þess að kerfið er sprungið.

Þetta er ekki lengur spurning um siðferðisvitund eða hvernig málið lítur út á forsíðu morgunblaðsins. Spurningin er þessi: Ætla fangelsismálayfirvöld að láta kerfið hrynja eða ætla þau að bregðast við?

Við þurfum að horfast í augu við það, að nýtt fangelsi mun ekki bjarga neinu í bráð, það hefur ekki enn verið tekin fyrsta skóflustungan fyrir því. Að treysta því að einhver framtíðar mannvirki leysi vandann er blind bjartsýni, á þær staðreyndir sem við stöndum fyrir núna.

Við getum ekki haldið áfram að stinga hausnum í sandinn. Við verður að fara að framkvæma. Ekki fleiri fundir, ekki fleiri skýrslur, ekki fleiri yfirborðskenndar yfirlýsingar um að eitthvað verði „skoðað“. Það þarf að taka ákvarðanir, sem eru byggðar á raunverulegu mati á áhættu og getu einstaklinga á endurkomu í samfélagið.

Þessi orð hljóma reglulega „vegna almannahagsmuna“, „til að tryggja öryggi almennings“, „til að særa ekki blygðunarkennd almennings“.

Það er algjört getuleysi að sitja aðgerðarlaus á meðan dómar fyrnast. Það er stjórnleysi. Og stjórnleysi í refsikerfinu þýðir að traust almennings á réttarríkinu minnkar.

Það má alltaf gera betur. Hvernig væri að stoppa í gatið?

Fangelsismál í skugga minnimáttarkenndar

Nýjar áætlanir um byggingu 100 manna fangelsis á Stóra-Hrauni, sem á að leysa af hólmi elsta og stærsta fangelsi landsins Litla-Hraun, virðast ætla að verða enn eitt dæmið um hálfkák og skammtíma hugsun í íslenska fangelsiskerfinu. Nýja fangelsið á að rúma 100 fanga, með möguleika á að bæta við 28 rýmum. En þegar litið er til hve langur biðlisti eftir afplánun er vaknar stóra spurningin: Er þetta virkilega lausnin? Hvers vegna eru ákvarðanir um framtíð fangelsismála teknar með skammtíma sjónarmiðum, í stað þess að hugsa bæði stærra og lengra fram í tímann? 

Er lausnin að steypa veggi fyrir tugi milljarða, svo enginn sjái hversu djúpt fangelsiskerfið er sokkið?

Hvernig á að réttlæta það að með nýju fangelsi sé aðeins verið að bæta við 20 plássum? Hvernig á það að bjarga kerfi sem er nú þegar sprungið innan frá? Hvað með að horfa til kjarna málsins? Það er augljóslega ekki nóg að bæta við nokkrum fangelsis rýmum. Það vantar skýra framtíðarsýn, það vantar stefnu, það vantar hugrekki til að horfast í augu við þá staðreynd að íslenska fangelsiskerfið hefur dregist aftur úr, bæði hvað varðar aðstöðu og hugmyndafræði.

Meira en bara veggir og rimlar

Í fréttum Stöðvar 2 þann 21. apríl síðastliðinn lagði forsætisráðherra áherslu á að framkvæmdir við nýtt fangelsi á Stóra-Hrauni á Eyrarbakka hefjist sem fyrst. Hún benti á að byggingar á Litla-Hrauni væru orðnar mjög lélegar og yrðu meira og minna jafnaðar við jörðu með tilkomu nýs fangelsis. Að með nýju fangelsi myndi aðstaða fangavarða batna verulega og störfum fjölga um allt að 30.

Þetta hljómar vissulega vel á yfirborðinu. En erum við virkilega að byggja nýtt fangelsi fyrir 20 aukapláss og sem atvinnuátak fyrir nærumhverfið? Ef raunverulegur vilji væri fyrir hendi til að bæta kerfið, væri verið að horfa til framtíðar, og horft til 200 manna fangelsi með fjölbreyttum úrræðum. Þar sem þörfum fanga væri mætt, ekki bara með læstum hurðum heldur raunverulegri endurhæfingu. Fangar eru fjölbreyttur hópur, ekki einsleitur, fangelsi eiga ekki að vera lokaður klefi þau eiga að vera vettvangur uppbyggingar.

Fangelsi á ekki að vera geymsla. Það á að vera staður betrunar að bata. Þar sem hver einstaklingur fær raunverulegt tækifæri til að bæta sig. Þar sem menn eru metnir sem einstaklingar og þeim mætt þar sem þeir eru, ekki með stöðluðum viðurlögum heldur með markvissri endurhæfingu, menntun, ráðgjöf og stuðningi.

Opin úrræði eru sprungin og vanrækt

Það er löngu orðið ljóst að opin afplánunar úrræði duga ekki lengur til. Þau eru alltof fá og löngu sprungin. Biðlisti eftir að komast í mannlega afplánun lengist með hverju árinu og áhugi yfirvalda á að fjölga þessum úrræðum virðist lítill sem enginn. Það er talað um að „endurnýja“ fangelsiskerfið, en ef sú endurnýjun felst eingöngu í nýrri byggingu, með sömu gömlu hugsuninni, þá er þessi gjörningur ekkert annað en lélegt leikrit.

Á sama tíma og talað er um að reisa nýtt fangelsi fyrir hundrað manns, sjáum við engin merki um nýja hugsun varðandi afplánun. Fangelsi eiga ekki bara að vernda samfélagið gegn afbrotamönnum. Þau eiga að hjálpa einstaklingum að snúa af braut afbrota. Það gerist ekki í ryðguðu og fúnu kerfi, heldur í mannlegu umhverfi þar sem markmiðið er að byggja upp, ekki brjóta niður.

Það má velta því upp hvort ekki sé orðið tímabært að beita nútímalegri úrræðum á borð við rafrænt eftirlit „ökklabönd“ í mun ríkari mæli til að létta á þeim flöskuhálsi sem skapast hefur vegna skorts á fangelsisplássum. Fjöldi dóma fyrnast einfaldlega vegna úrræðaleysis, rafrænt úrræði er raunhæfur og ábyrgur valkostur, án þess að skerða öryggi samfélagsins.

Kerfið hefur molnað innan frá

Það þarf ekki sérfræðing til að sjá að íslenska fangelsiskerfið hefur verið látið drabbast niður. Kerfið hefur molnað innan frá vegna metnaðarleysis, fjársveltis og skorts á pólitískum vilja til að taka á málunum af alvöru. Umhyggja og endurhæfing virðast vera hugtök sem eiga fáa málsvara innan stjórnkerfisins þegar kemur að föngum, sem er óásættanlegt.

Fangelsi á ekki að vera aðeins vettvangur refsingar, heldur vettvangur tækifæra. Við verðum að spyrja: Hvað getum við gert fyrir þessa einstaklinga? Er verið að bjóða þeim leið út úr vítahringnum eða er verið að dæma þá til áframhaldandi niðurbrots og félagslegrar útilokunar?

Það er kominn tími til að gera betur

Við getum ekki lengur hugsað um fangelsi sem lokaðan heim þar sem fólk er geymt þar til það rennur út á tíma eða deyr. Fangelsi á að vera vettvangur umbreytinga. Þar sem mál hvers einstaklings er skoðað sérstaklega. Þar sem menntun, meðferð, ráðgjöf og stuðningur eru hluti af daglegu lífi, og markmiðið er að losa einstaklinga út úr kerfinu, ekki festa þá í því.

Við þurfum nýja stefnu. Stefnu sem byggir ekki á minnimáttarkennd eða fjársvelti, heldur á virðingu, fagmennsku og raunverulegum vilja til breytinga. Það er ekki nóg að reisa veggi, við þurfum raunhæfa framtíðarsýn.

Það þarf að gerast núna.

Gestapómenning í skjóli öryggis

Það ríkir undarleg kyrrð í samfélaginu gagnvart þróun sem ætti að vekja upp háværar viðvörunarbjöllur. Lögregluyfirvöld og þá sérstaklega ríkislögreglustjóri virðast nú á ferðinni með að festa í sessi vald sem skerðir borgaralegt frelsi og dregur úr gagnsæi, án ábyrgðar.

Nýlega var Finnbogi Jónsson aðstoðaryfirlögregluþjónn greiningardeildar ríkislögreglustjóra, á Bylgjunni. Þar fór hann með hræðsluáróð í anda “vók” að reyna að hafa áhrif á Hæstarétt í hinu svokallaða hryðjuverkamáli fyrir hönd embættisins, þrátt fyrir að það hafi verið tekið fyrir á tveimur dómstigum og vísað frá. Það virðist eiga að beita dómstól lýðræðisins þrýstingi einmitt af þeim sem ættu að halda sig við lög og reglur, en ekki smíða sinn eigin veruleika. Til dæmis, má nefna þegar faðir ríkislögreglustjóra sætti ekki ákæru í hryðjuverkamálinu, að því er best verður séð vegna vensla hans við ríkislögreglustjóra. 

Rannsóknaraðferðir sem flokkast sem „óhefðbundnar“ virðast notaðar í síauknum mæli til að réttlæta valdbeitingu, sem annars hefði verið talin ólögmæt. Sérstaklega má nefna forvirkar rannsóknarheimildir sem embættið virðist telja sig geta beitt án skýrrar lagastoðar, og vilja en frekari heimildir til vöktunar. Þar sem yfirvöld geta fylgst með „Pétri eða Páli“, og þeim sem koma að stjórnmálum eða gagnrýna stjórnvöld. Þetta er ekki lengur spurning um öryggi, þetta er farið að snúast um hverjir mega hugsa, tala og mótmæla.

Í nýrri skýrslu greiningardeildar ríkislögreglustjóra, sem kom út í apríl 2025, kemur fram að helsta hryðjuverkaógnin á Íslandi stafi nú af einstaklingum og litlum hópum sem sækja innblástur í ofbeldisfulla hægri öfgahyggju. Aldrei áður hafa öfgahópar og hryðjuverkasamtök átt jafn greiðan aðgang að einstaklingum um allan heim, samsæriskenningum er dreift á dulkóðuðum stafrænum vettvangi. Greiningardeildin bendir á að áhrif slíkra hópa muni aukast á komandi árum, sérstaklega meðal ungs fólks. Það sem áður var hliðarsena internetsins er nú orðinn meginstraumur í upplýsinga- og áróðursstríði.

Íslensk yfirvöld sem erlend beina líka sjónum að annarri sviðsmynd sem er hálf kjánaleg í stóru samhengi, til dæmis að mótorhjólagengi séu ein af stóru ógnum samfélagsins. Þetta er frekar kaldhæðnislegt þar sem starfsmenn ríkisins eru sjálfir með einn mótorhjóla club, en þessi klúbbur virðist vera undanþeginn frá þeirri stimplun að vera „gengi“. Þessi svokallaða ógn, eru miðaldra karlmenn og konur sem hafa sama áhugamálið, að njóta þess frelsis að þeysa um á stál fáknum.

Á sama tíma eru dregnar upp sviðsmyndir sem eiga sér enga stoð í raunveruleikanum, „leikmynd“ sem ætlað er að réttlæta lagasetningu, víðtækara eftirlit og rýmri rannsóknarheimildir. Líkt og bent var á í skýrslu ríkislögreglustjóra frá 2015, voru það einkum aðkomnir vígamenn sem tengdust Ríki íslams sem taldir voru ógn, en í nýjustu skýrslu er áherslan orðin önnur: nú er það hægri öfgahyggja innanlands sem skapar mesta ógn, samkvæmt greiningu greiningardeild lögreglu og íslenskra stjórnvalda.

Þetta leiðir hugan að stærri spurningu: Hvernig ætla lögregluyfirvöld að nota þessar upplýsingar? Er verið að efla öryggi samfélagsins, eða er verið að festa í sessi rýmri heimildir til vöktunar, handahófskenndrar skráningar og pólitískrar stimplunar?

Ofan á þetta bætist sú alvarlega ásökun að innan embættisins sjálfs ríki spillingar menning og óheiðarleiki. Fjöldi mála, hvort sem um er að ræða hvarf haldlagðra muna, ásakanir um ofbeldi eða misnotkun valds, virðist fá að líðast án þess að neinn beri ábyrgð. Ef almenningur hegðaði sér með sama hætti, væri hann setur á bak við lás og slá.

Ef samfélagið ætlar að vernda lýðræðið, þarf að krefjast gagnsæis, ábyrgðar og virðingu fyrir grundvallarréttindum borgaranna. Við megum ekki missa okkur í nafni öryggis, þegar eftirlit og ofbeldi fær að blómstra í skjóli laga, „söngkórsins“ án þeirra erum við hætt komin. Veraldarhyggja og forræðisandi innan þeirra stofnana sem eiga að standa vörð um réttarríkið lyktar sífellt meir af ofbeldinu sem við þekkjum úr sögunni „þriðjaríkið“. Þar sem yfirvaldið var hafið yfir borgarann!

Við sem þjóð verðum að spyrja: Hvað gerist þegar Lögregluyfirvöld verða að öryggisógn? Hver verndar þá frelsi borgaranna?

Útrás sæðis setur hrossarækt í óvissu

Á síðustu misserum hefur umræðan um útflutning á sæði íslenska hestsins farið fram án vitrænnar umræðu. Vaxandi eftirspurn og möguleikinn að selja sæði íslenska hestsins út landi virðist hafa opnað nýja gátt í íslenskri hrossarækt. En á sama tíma og blásið er í lúðra fyrir nýrri útrás, velta fáir því fyrir sér hver eru raunveruleg áhrif þessa útflutnings.

Engin heildræn stefna

Það vekur ugg að engin heildræn stefna virðist vera til þegar kemur að útflutningi sæðis úr íslenskum stóðhestum. Það eru engin heildræn stefna þegar kemur að því hversu marga skammta af sæði má taka úr hverjum hesti, enginn kvóti, engin miðlun. Í raun getur hestur átt þúsundir afkvæma víða um heim, án þess að nokkur stofnun grípi inn í eða geri mat á langtímaáhrifum þess. Þetta er sérkennilegt í ljósi þess að við eigum að umgangast erfðaeiginleika hestakynsins okkar eins og hverja aðra auðlind. Óheft aðgengi getur haft gríðarleg áhrif á framtíð ræktunar og arðsemi greinarinnar.

Einhæfni og tikkandi tímasprengja

Ein af helstu hættunum við óhefta notkun og útflutning á sæði er erfðafræðileg einhæfni. Þegar toppstóðhestar eru notaðir í of miklum mæli, bæði innanlands og nú með útflutningi, skapast hætta á ofnotkun sama genamengis. Ef mörg hundruð eða jafnvel þúsundir afkvæma koma undan sama hesti í mismunandi löndum, eykur það líkurnar á innrækt og veikleika í næstu kynslóðum sem gætu á endanum komið aftur heim í íslenska stofninn. Þessi þróun er ekki bara kenning. Hún hefur þegar sýnt sig víða annars staðar í heiminum, til dæmis nautgriparækt í Bandaríkjunum og Evrópu.

Þjóðararfur í einkaeigu

Stóðhestur er ekki bara gripur í ræktun, hann ber með sér íslenska arfgerð, sögu og menningu sem hefur þróast í einangrun í meira en þúsund ár. Þegar sæði þessara hesta er selt án skýrra laga og reglna, færist þessi þjóðararfur í raun í einkaeign. Í stað þess að íslensk hrossarækt standi vörð um gæði og fjölbreytileika stofnsins, verður kynbótauppspretta íslenska hestsins að alþjóðlegri verslunarvöru. Þetta vekur upp siðferðilega spurning: Ætla Íslendingar að missa sérstöðu sína og frumkvæði við ræktun íslenska hestsins?

Það sem enginn vill ræða

Að sæða hryssu getur kostað allt frá 80.000 upp í 150.000 krónur. Og þá á tollurinn eftir að bætast við, sem getur numið allt að 350.000 krónum. Þarna erum við að tala um kostnað upp á hálfa milljón, fyrir eitt folald. Þetta endurspeglar þá ógeðfelldu og skynlausu græðgi sem hefur náð að hreiðra um sig. Að sæðing sé orðin gróðatæki kynbótaiðnaðarins, ekki lengur hugsjón sem ræktunarstarf. Þessa viðskiptahættir er að kæfa það hugsjónastarf, sem ræktun stendur fyrir.

En fjármálin eru ekki það eina sem stenst ekki skoðun. Það eru engar reglur sem tryggja að hryssan fái meðferð sem samræmist velferð dýrsins. Hryssa sem fer í sæðingu þarf góða beit, ró og öryggi í umhverfi sínu. Það er ábyrgðarhluti að grípa inn í líkamsstarfsemi dýra og það ber að sýna þeim virðingu. Í mörgum tilfellum eru hryssur einungis settar í hólf, þar sem velferð þeirra er aukaatriði. Að það séu ekki gerðar sömu kröfu á Íslandi og erlendis segir meira en mörg orð.

Hver gætir stofnsins?

Í öðrum búgreinum er eftirlit með erfðaeiginleikum mun strangara. Nautgripa- og sauðfjárrækt hefur þróað með sér kerfi sem miða að því að forðast ofnotkun einstakra gripar og tryggja breidd í genamenginu. Hvers vegna gildir annað um hestinn? Af hverju eru ekki settar reglur um hámarksmagn sæðis sem má taka úr hverjum stóðhesti? Af hverju má ekki setja kvóta á útflutning, til að tryggja jafnvægi og vernd stofnsins til framtíðar?

Villtavestrið í nýrri mynd

Íslendingar eiga sögu af útrás sem ekki var byggð á heildstæðri hugsun, eins og fjármálaútrásin fyrir hrun er skýr áminning um, og sýnir hvað gerist þegar stefna og skynsemi víkja fyrir skammtímagróða. Er það þangað sem við viljum fara með íslenska hestinn? Ef við förum að flytja út sæði án þess að móta ramma í kringum notkun og eftirlit, erum við að endurtaka sömu mistök. Hættan er sú, ef við opnun dyr villta vestursins þar sem gæði og sérstaða íslenska hestsins glatast smám saman í samkeppni við stórbú erlendra auðmanna.

Tímabært að setja leikreglur

Það þarf að spyrna við fótum og skilgreina hvernig við viljum standa að útflutningi sæðis.

Það þarf:

• Lögbundinn kvóta á fjölda sæðisskammta sem má flytja út undan hverjum hesti á ári.
• Eftirlit með útflutningi, í höndum til dæmis MAST eða fagráðs hrossaræktar.
• Langtímaáætlun um vernd íslenska hrossastofnsins með áherslu á erfðabreytileikann.
• Samráð við ræktendur og sérfræðinga í erfðafræði til að tryggja að við töpum ekki verðmætum framtíðar fyrir skammtímagróða.

Við eigum einstakan hrossastofn, sem hefur þolað eld og ís í gegnum aldirnar. Nú stendur hann frammi fyrir nýrri áskorun, ekki í formi náttúruhamfara heldur af mannavöldum. Ef við bregðumst ekki við núna, gæti einn verðmætasti þjóðararfur okkar orðið fórnarlamb græðginnar, þar sem skammsýn hugsun ræður ríkjum. Það verður að setja leikreglur áður en lengra er haldið, og áður en það verður of seint.

Hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Það er sorglegt sjá eftir góðum drengjum sem falla fyrir eigin hendi í fangelsi vegna sinnuleysis og það er enn sorglegra að verða vitni að hvað sumum starfsmönnum Fangelsismálastofnunar er skítsama um sína skjólstæðinga. Í þeirra augum er fangi bara launaseðill. Ég er búinn að þvælast í þessu kerfi síðustu 25 árin, ég get ekki sagt að ég sé stoltur af því, en þetta er staðan. Ég upplifi sífellt sömu mannvonskuna og mannfyrirlitninguna og þegar Kristján Stefánsson var forstöðumaður Litla-Hrauns. Hann átti fullt í fangi með eitt fangelsi og það að Halldór Valur Pálsson skuli vera forstöðumaður yfir þremur er algjörlega galið. Hann hefur engan metnað þegar kemur að föngum. Það er ekkert gert fyrir skjólstæðinga eða aðstandendur, Núll!

Ég er búinn að vera í einu af þessum þremur fangelsum í 5 mánuði og hef ekki ennþá séð Halldór Val, og hann er titlaður forstöðumaður! Er ekki kominn tími til að breyta? Það er svo margt sem hefur farið aflaga, ég ætla ekki að kenna neinum um það, en ábyrgðin er forstöðumannsins. Þegar Margrét Frímannsdóttir var forstöðumaður Litla-Hrauns og Sogns var annar háttur. Jújú, sumt kannski umdeilt, en hún leit á fanga sem fólk. Hún kom með mennskuna og gaf mönnum von. Vonin er bara eitt það mikilvægasta sem hægt er að gefa mönnum í þessari stöðu. Þeir fengu tækifæri til að finna sjálfa sig og vinna í sér. Hin og þessi námskeið voru í boði. Að vinna með höndunum og list, að ógleymdum sjálfstyrkingarnámskeiðunum sem haldin voru reglulega, hugrænum atferlismeðferðum og reiðistjórnunarnámskeiðum.

Meðferðagangur
Þar störfuðu fyrst um sinn þrír. Þau náðu vel til fanganna. Í dag er einn meðferðarfulltrúi sem er á engan hátt boðlegt. Það er eins og verið sé að bíða eftir að hann gefist upp, þá verður hægt að loka því sem þeir kalla í dag edrúgang. Því miður. En kannski er það bara mín upplifun að allt það góða sem Margrét kom með hafi endað í pappírstætaranum hjá forstöðumanni, öll mennska farin.

Í dag er Litla-Hraun stjórnlaus dýragarður. Oft er sagt að þjálfarinn missi klefann, hann er búinn að missa húsið með áhugaleysi. Það skrifast á þann sem stýrir Litla-Hrauni, Halldór Val og kannski bara ofurlítið líka á alla aðra er koma að stjórnun fangelsismála innan stjórnsýslunnar! Ég get lofað einu: ef komið fram við fanga eins og hunda þá haga þeir sér eins og hundar, verða grimmari. En ef komið er fram við þá eins og manneskjur fara þeir kannski að haga sér eins og manneskjur. En hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Ég væri glaður til í að hjálpa, deila minni sýn og hugmyndum. En það er kannski fyrir neðan virðingu fangelsismálastofnunar þar sem ég er einn af skítugu börnum hennar Evu! Hvernig væri að færa skólastarfið í fyrra horf þar sem menn gátu lært og höfðu sömu möguleika og hinn frjálsi maður? Þegar menn gátu tekið þátt í tímum með fjarfundarbúnaði.

Tölvur inn á klefum
Allt venjulegt námsefni fer fram í tölvu, tölvan í dag er það sem bækurnar og gamli góði blýanturinn voru hér áður, verkfæri þar sem allt er á einum stað og námsefnið á alnetinu. Það eru fyrstu þrír bekkirnir í grunnskóla sem hafa ekki tölvur, til að setja okkur í samhengi við það sem er að gerast í samfélaginu. Tölvur voru teknar af föngum vegna þess að nokkrir fangar brutu af sér og það er látið bitna á öllum. Litla-Hraun er deildarskipt eins og staðan er í dag. Sjö deildir. Engin mismunun. Menn vinna sér inn réttindi, gamla góða gulrótarkefið. Menn verða hafa eitthvað til að vinna að. Í dag fer allt fram í gegnum tölvur. Af hverju má fangi ekki vera upplýstur um hvað er að gerast utan girðingar, hvernig verður hann betri ef honum er bara alltaf haldið í myrkrinu? Dýrin eru að vísu verðlaunuð fyrir gott verk, með nammi. Það þarf að vera miklu meiri viðvera og virkni í fangelsunum. En hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Fleiri úrræði
Það er ekki nóg að vera með opin fangelsi þó þau séu frábær, ég ætla ekki að gera lítið úr þeim. Það verður líka að vera eitthvað að gera fyrir vistmenn annað en að hangsa. Það þarf að vera tilgangur, það er ekki nóg að henda bara föngum á milli geymslna! Tökum dæmi af einu af þessum opnum úræðum. Það er tekið beint upp úr skýrslu Ríkisendurskoðanda sem kom út í nóvember 2023, og snertir Sogn hvað varðar vinnu og virkniúrræði:

„Framboð starfa, náms og annarra virkniúrræða
 Boðið er upp á tækifæri til starfa, náms og annarrar virkni í Fangelsinu Sogni. Sú vinna
 sem föngum býðst er t.a.m. störf í eldhúsi, við fiskeldi, garðvinnu, viðhald og umhirðu á
 hænum sem haldnar eru á staðnum. Þá bjóðast ýmis störf í nágrenninu í samvinnu við
 bændur og aðra aðila.“

Allt lítur þetta vel út á prenti en reyndin er önnur. Garðvinna og viðhald á Sogni er bara yfir sumartímann sem telur heila þrjá mánuði. Fiskeldi og ýmis störf í nágrenninu í samvinnu við bændur og aðra aðila er ekki lengur í boði og megum við þakka það metnaðarleysi forstöðumanns á Litla-Hrauni, Hólmsheiði og Sogni. Hjá honum er enginn vilji að hafa fangelsi sem betrun, stað til að hjálpa mönnum að vinna í sjálfum sér eða finna sjálfa sig. Það er enginn hvati til að gera betur. En hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Eftirfylgnin
Þegar fangi kemur út er ekkert sem tekur við, ekkert sem tekur utan um hann. Fangelsismálastofnun og starfsmenn Verndar berja sér á brjóst fyrir Vernd en því miður er hún barn síns tíma. Vernd var hugsuð fyrir þá sem höfðu ekki í nein hús að venda. Vernd á vel við þá sem eru einstæðingar, ekki fjölskyldufólk, þar sem fanginn getur ekki verið með fjölskyldunni sinni á einum af mikilvægustu stundum dagsins, „kvöldmatartíma“ því hann/hún á að vera inni á Vernd milli kl 18 og 19 alla virka daga en ekki um helgar. Skýringin er sú að hægt verði að fylgjast með hvort fanginn sé í neyslu, já fangar fá sér ekki um helgar! FANGI sem er fjölskyldumaður/kona á Vernd þarf að vinna fyrir leigu á rúmi (fangar deila herbergi með öðrum föngum á Vernd) um 100.000 kr á mánuði. Þeir reka líka heimili fyrir fjölskyldur sínar auk þess að burðast með aðrar skuldir sem hlaðast upp á þeim tíma sem fangarnir hafa verið frá, fyrir utan himinháan dóms- og sakarkostnað. Ef fangi hefur getu og er fær um, ætti hann að vera með ökklaband heima hjá sér á Verndartímanum sem og ökklatímanum. Ef við horfum á samfélagsþjónustu þá er hún 2 ár og verið er að tala um að lengja hana í 3 ár. Sá sem er búinn að vera lengi inni í fangelsi upplifir sig utangátta, þar sem geta hans hefur verið skert í virkni og hugsun. En hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Meðferðarúrræði fyrir fanga
Eins og staðan er dag er engin meðferðaráætlun í gangi líkt og kveðið er á um í lögum um fullnustu refsinga:

„Fangelsismálastofnun skal, í samvinnu við fanga, gera meðferðaráætlun fyrir fanga sé það
 talið nauðsynlegt að mati sérfræðinga Fangelsismálastofnunar. Áætlunina skal gera eins
 fljótt og kostur er eftir að afplánun hefst og endurskoða eftir atvikum meðan á afplánun
 stendur.“

Ég hugsa að það sé hægt að telja á fingrum annarrar handar, ef það er yfirleitt hægt, það að finna undirskrift fanga með uppáskrifaða meðferðaráætlun. Mér skilst að sálfræðingar Fangelsismálastofnunar séu fjórir og svo hefur bæst við geðheilsuteymi. Tveir til þrír sálfræðingar sem gera lítið annað en að taka snubbótt viðtöl og mæla með lyfjanotkun við ópíum og ADHD, kannski fer ég með rangt mál. Er eðlilegt að einn maður taki 18 pillur á dag? Ég veit um einn fanga sem er búinn að vera að biðja um hjálp. Það svar sem hann fær er að fangelsi sé ekki staður til að vinna úr áföllum. En er fangelsi ekki bara besti staðurinn til að byrja að vinna í áföllum og sjálfum sér? Þegar viðkomandi er kominn í þessa stöðu? En hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Meðferð snýst ekki bara um vímuefni. Nei, hver og einn fangi á sína áfallasögu sem þarf
að vinna með. Vímuefni verða oftast birtingarmyndin þar sem hver og einn leitar sér lausnar í vímu vegna vanlíðunar. Það sem gleymist alltof oft er að athuga upphafið og rót vandans. Ég er engin fræðimaður, en ég er manneskja sem veit hvernig það er að lenda í og sitja í fangelsi. Er ekki kominn tími til að skríða upp úr skotgröfum embættismannsins og fara að vinna með fanga sem fólk, ekki bara einhverjar tölur eða enn eitt líkanið á excel? Það verður enginn árangur í betrun eða meðferð ef mennskan og kærleikurinn er ekki með í ráðum. Það þurfa allir að finna að þeir hafi tilgang! En hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Hvernig manneskjur viljum við?
Ég sem manneskja hef alveg fundið fyrir uppgjöf og hugsað til hvers er að lifa þessu lífi. Það þurfa allir að hafa tilgang, ef það er enginn tilgangur þá er bara eitt sem tekur utan um fangann. Það er systir óttans, eyðandi eymdin. Starfsmenn fangelsismálastofnunar eru með líf og heilsu manna í höndum sér í þessu meingallaða fangelsiskerfi. Mörg þeirra halda að þau séu betri en skjólstæðingar sínir, en ég leyfi mér að segja að þar fara þau villur vegar. Hafið hugfast að fæstir sem eru í fangelsi hafa fengið sömu spil og þau í upphafi. En hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Hvernig vill samfélagið fá fanga aftur út í samfélagið, virka eða óvirka? Eins og staðan er í dag þá er enginn vilji hjá stjórnendum fangelsa eða ráðamönnum að fangar fái að finna til mennskunnar. Eins og staðan er í dag eru fangelsin mislélegar kjötgeymslur.

En hvað veit ég? Ég er bara fangi!

Sorgmæddur ferðast hugurinn

Að lenda í fangelsi er áfall. Það er bæði áfall fyrir þann sem fer í fangelsi og líka aðstandendur viðkomandi. Í raun tekur það jafnvel meira á aðstandendur en þann sem situr inni. En því miður er þessi hópur fólks týndur í kerfinu. Aðstandendur eiga erfitt með að leita sér hjálpar vegna þeirrar skammar sem þeir upplifa og fangar fá takmarkaða hjálp þótt þeir gjarnan vildu þiggja hana. Flest allir innan kerfisins glíma við ýmsar raskanir, áföll og fíknir sem eiga sinn þátt í að viðkomandi er í þeirri stöðu sem hann/hún eru í. Kerfið er eins grátt og það getur verið. Það má ekki sýna tilfinningar. Tilfinningar eru eins og blygðunarlaust klám.

Í upphafi skyldi endinn skoða

Dómsmálaráðherra og æðstu forkólfar innan Fangelsismálastofnunar fara mikinn þar sem allt á að verða svo frábært með nýju fangelsi og fjölgun rýma á Sogni. Allt lítur þetta voðalega vel út á prenti og í orði. Hvað ætla þau að gera við þessa 14 einstaklinga sem verður bætt við á Sogn? Það er ekki nóg bara að fjölga rúmum. Það þarf líka að vera eitthvað við að vera fyrir þessa einstaklinga. Staðan á Sogni er þannig í dag að þar eru ekki næg verkefni fyrir þá vistmenn sem þar eru fyrir. Hvernig væri að byrja á réttum enda?

Í upphafi skyldi endinn skoða segir máltækið. Það er eins og það sé ætlun kerfisins að framleiða bara iðjuleysingja og glæpamenn. Hvernig væri að byrja núna að gera betur? Síðustu ár hefur átt sér stað algjör stöðnun í meðhöndlun fanga, algjör hnignun í mannlegri nálgun. Sem lýsir sér best í því stjórnleysi sem þrífst á Litla-Hrauni. Þar ríkir sú ranga hugsun að fangar eiga ekki að geta fylgt þróun samfélagsins og vaxið sjálfir sem manneskjur inni í fangelsi. Þegar Hólmsheiðin var byggð átti allt að verða svo miklu betra en hún var í raun ákveðið stórslys þegar kemur að aðbúnaði fyrir fanga.

Hólmsheiðin var hönnuð sem móttöku- og gæsluvarðhaldsfangelsi, og kvennaálmu var bætt við síðar, en í dag er hún í raun orðin afplánunar-og öryggisfangelsi. Aðbúnaðurinn sem þar er hæfir engan vegin því hlutverki. Með margumtöluðu nýju fangelsi vona ég innilega að það verði sett meiri hugsun í aðbúnað fyrir fanga í virkni og andlegri vinnu. Að fangelsiskerfið verði fært í nútímabúning þar sem fangar geti fylgt samtímanum í þeirri stöðu sem þeir eru. Að fangar hafi eitthvað við að vera og að það nýja fangelsi verði ekki enn ein skrímsla geymslan.

Allt hækkað nema laun fanga

Dagpeningar, laun/þóknun og fæðispeningar er eitthvað sem þarf að taka strax til endurskoðunar. Fangar verða að geta haldið smá sjálfsvirðingu þó takmörkuð sé. Fangar sem vinna fá í laun/þóknun 415 kr. á tímann. Þeir fangar sem hafa enga vinnu fá 3.150 kr á viku í dagpening til að kaupa sér nikótín eða það sem þeir þurfa.

Þeir fangar sem elda ofan í sig sjálfir fá 1.700 kr á dag sem er engan vegin nóg ef við horfum þá verðlagsþróun sem átt hefur sér stað í samfélaginu. Laun/þóknun hafa ekki hækkaði síðan árið 2009. Þá í 415 kr. Þá kostaði sígarettupakkin rúmar 500 kr EN í dag kostar sígarettupakkin 1.700 kr. Að fá 3.150 kr á viku í dagpeninga er skammarlegt ef horft er til verðlagsþróunnar í samfélaginu. Að fangar fái 415 kr á tímann fyrir vinnuframlag sitt er satt að segja ömurlegt. Þetta er mikil niðurlæging og vanvirðing við einstaklinginn.

Fangar í ruslflokki

Nú segja fagaðilar við fanga að fangelsi sé ekki rétti staðurinn til að vinna í áföllum. Mín skoðun er sú að fangelsi sé reyndar besti staðurinn til að vinna í áföllum. Þegar fanginn er fyrst kominn í þessa stöðu verða til tækifæri til að gera eitthvað. En eftir því sem lengra líður og ekkert er gert verður oft erfiðara að nálgast meinið. Ég hef orðið vitni að því þegar fangar festast í spíral áfalla sem ekki hefur verið unnið úr. Það er sorglegt. Það að fangar þurfi að fá leyfi til að leita sér hjálpar hjá sálfræðingum utan fangelsisins á sinn eigin kostnað sýnir getuleysi starfsmanna geðsviðs fangelsismálastofnunar. Sálfræðitími kostar 23.500 kr og síðan þarf viðkomandi að koma sér sjálfur til og frá sálfræðingi.

Þetta er mikill kostnaðarauki. Einn sálfræðitími getur því kostað fanga sirka 65 klukkustundir í vinnu. Er það sanngjarnt? Þetta er eins óheilbrigt og það verður. Þetta er í raun hreint og klárt ofbeldi. Annað dæmi gæti verið þegar fangi vill fá klippingu. Hún kostar 6.500 kr sem gerir 16 vinnustundir fyrir fangann. Er það sanngjarnt? Enn og aftur er verið að níðast á fanganum. Það er reynt eins og hægt er að hamla föngum að geta sótt sér aðstoð eða haldið sér til. Þetta er ekkert annað en ofbeldi eða mannfyrirlitning. Af hverju þarf að koma fram við fanga eins og rusl. Það er mín upplifun að okkar prúða samfélag hafi með öllu okkar góða fólki flokkað fanga í ruslflokk. Það virðist því miður gleymast hjá góða fólkinu að fangar eiga líka fjölskyldur sem allar hafa tilfinningar.

Fagurgali í stað aðgerða

Það vantar ekki fínu orðin á heimasíðu fangelsismálastofnunar en þar segir: „Meginmarkmið með fangelsun: Að föngum sé tryggð örugg og vel skipulögð afplánun, að mannleg og virðingarverð samskipti verði höfð í fyrirrúmi og fyrir hendi verði aðstæður og umhverfi sem hvetur fanga til að takast á við sín mál.„ Eina innistæðan í þessum fína orðaflaumi er: „mannleg og virðingarverð samskipti verði höfð í fyrirrúmi“, restin er innihaldslaust skraut. Því miður. Ég spyr í einlægni, hvað varð um endurhæfinguna og þá betrun sem áður var í fangelsiskerfinu? Skyldi einhverjir fleiri spyrja sig að því?

Rafrænn heimur

Framtíð frelsis eða alræðisvald?

Á ógnarhraða ferðumst við inn í stafrænan heim og á sama tíma hverfur vald almennings yfir eigin lífi. Samskipti, viðskipti og fjármál eru nánast alfarið háð alnetinu, en hvað gerist ef alnetið bilar eða hrynur? Hvað ef stjórnvöld og stórfyrirtæki öðlast alræðisvald yfir fjármálum, upplýsingum og persónulegum gögnum almennings?

Hér verður farið yfir hvernig aukið rafrænt eftirlit, fjármálakerfi án reiðufé og hvernig aðgerðir stjórnvalda hafa smám saman verið að rýra persónufrelsi og færa samfélög nær stjórnarháttum fyrri einræðisríkja. Einnig verður stiklað á leiðum til að verja frelsi einstaklingsins og koma í veg fyrir að þessi þróun leiði okkur inn í, „Alræðisríkis Kúgun“.

Takmörkun á reiðufé

Í mörgum löndum er reiðufé á hröðu undanhaldi og almenningur er þvingaður til að notast við rafrænar greiðslur. Þó það virðist vera þægilegt og einfalt, gerir þessi þróun almenning háðan fjármálakerfi sem stjórnvöld og bankar ráða yfir. En hvað gerist ef tæknin bregst? "Computer says no", ekkert samband við alnetið og enginn kemst í peningana sína?

Við slíkar aðstæður gæti samfélagið lamast. Verslanir gætu ekki afgreitt viðskiptavini, fólk gæti ekki keypt nauðsynjar og daglegt líf myndi stöðvast. Dæmi: Í náttúruhamförum eins og fellibylum hafa rafmagnsleysi og netbilanir valdið því að fólk hefur ekki getað keypt mat eða lífsnauðsynjar.

Svört markaðsviðskipti myndu blómstra, þar sem vörur og þjónusta yrðu gjaldmiðill í stað rafrænna greiðslna. Dæmi: Í Grikklandi árið 2015, þegar fjármálakreppan reið yfir og bankar lokuðu, gátu aðeins þeir sem áttu reiðufé keypt mat og nauðsynjar. Þeir sem treystu alfarið á rafrænar færslur stóðu hjálparvana.

Á sama tíma yrði ljóst hversu mikið vald stjórnvöld og bankar hafa yfir fjármálum almennings, þar sem rafrænir reikningar gætu verið frystir eða gerðir óaðgengilegir. Dæmi: Í Kanada árið 2022 frystu stjórnvöld bankareikninga mótmælenda án dómsúrskurðar, sem sýndi hversu auðvelt það er fyrir stjórnvöld að takmarka aðgengi fólks að eigin fjármunum.

Þessi þróun útilokar einnig viðkvæma hópa, eins og eldri borgara og efnaminni einstaklinga, sem oft eiga erfitt með aðlagast tækninni og eru háð opinbera kerfinu. Án reiðufé verður þessi hópur algjörlega háður fjármálakerfi sem getur útilokað þá með einu músarklikki.

Aukin völd löggæslu og stjórnvalda

Löggæsla um allan heim er nú að sækjast eftir alræðisvaldi sem minnir óneitanlega á aðferðir Gestapo í Þýskalandi og Stasi í Austur-Þýskalandi. Með tæknilegum úrræðum eins og allsherjarvöktun, andlitsgreiningu og fjármálalegum inngripum eru stjórnvöld sífellt meira og meira að skerða frelsi borgaranna, sem þau réttlæta með sinni forræðishyggju, „öryggi og forvarnaraðgerðum“, sem ber keim af aðferðum Gestapo og Stasi á einum myrkustu tímum sögunnar.

Með rafrænu eftirliti, gagnaöflun og andlitsgreiningu hafa stjórnvöld auknar heimildir til að fylgjast með borgurum sínum, skrásetja hegðun þeirra og jafnvel beita þeim fjárhagslegum þvingunum. Dæmi: Patriot Act í Bandaríkjunum veitti stjórnvöldum auknar heimildir til að fylgjast með borgurum sínum eftir hryðjuverkaárásirnar 2001. Þessi lög hafa verið gagnrýnd fyrir að skerða friðhelgi einkalífsins. Og í Kína hefur "Social Credit System" verið innleitt, þar sem borgarar eru metnir eftir hegðun sinni og geta misst aðgang að opinberri þjónustu ef þeir fara ekki að kröfum stjórnvalda.

Það sem áður var handvirk njósnastarfsemi, eins og hjá Stasi í Austur-Þýskalandi, er nú sjálfvirkt og nákvæmara en nokkru sinni fyrr með gervigreind og ofurgagnagreiningu. Dæmi: Í Bretlandi hafa lögregluyfirvöld prófað andlitsgreiningu í rauntíma á fjölförnum stöðum, sem hefur leitt til þess að saklausir einstaklingar hafa verið ranglega merktir sem glæpamenn. Og í Frakklandi voru drónar notaðir til að fylgjast með borgurum í COVID-19 faraldrinum og tryggja að útgöngubann væri virt.

Þessi þróun hefur einnig mikil áhrif á fjölmiðlafrelsi. Í mörgum löndum hafa stjórnvöld aukið áhrif sín á fjölmiðla og samfélagsmiðla, ritskoðað gagnrýnis raddir og stjórnað upplýsingaflæði með stafrænum leiðum. Dæmi: Í Rússlandi hafa stjórnvöld notað netritskoðun til að hindra aðgang almennings að óháðum fjölmiðlum, sem tryggir að aðeins samþykktar upplýsingar fá að berast út. Og á tímum Gestapo var fjölmiðlafrelsi afnumið og aðeins áróður stjórnvalda var leyfður.

Það sem áður krafðist umfangsmikillar leyniþjónustu er nú framkvæmt á sekúndubroti með örfáum skipunum í hugbúnaði.

Hvernig getur almenningur varið sig?

Þegar stjórnvöld og stórfyrirtæki auka völd sín í skjóli stafrænnar þróunar, verður almenningur að vera vakandi og grípa til aðgerða. Ef ekkert er að gert, gæti eftirlitskerfið fest sig í sessi og svipt einstaklinga fjárhagslegu og persónulegu frelsi sínu.

Viðhalda reiðufé sem valkosti
Reiðufé tryggir að almenningur hafi full fjárráð og vald á sínum fjármunum, og eigin viðskiptum. Ef það hverfur, verður fólk algjörlega háð rafrænum greiðslukerfum sem stjórnvöld og bankar stjórna.

Efla gagnrýna hugsun og upplýsingalæsi
Mikilvægt er að skilja hvernig stjórnvöld og stórfyrirtæki beita tækni til að auka vald sitt. Almenn krafa um gagnsæi í lagasetningu um stafrænt eftirlit og persónuvernd er nauðsynlegt til að koma í veg fyrir misnotkun.

Nota dulkóðuð samskipti
Friðhelgi einkalífsins er sífellt ógnað með stafrænu eftirliti. Notkun dulkóðaðra samskiptaleiða, eins og Signal og ProtonMail, geta hjálpað einstaklingum að vernda sig gegn óþarfa vöktun.

Standa gegn ritskoðun og misnotkun á tækni
Fjölmiðlafrelsi er undirstaða lýðræðis. Mikilvægt er að styðja sjálfstæða fjölmiðla og krefjast þess að samfélagsmiðlar og önnur stafræn tól séu ekki notuð sem vopn til pólitískrar kúgunar.

Niðurstaða

Stafræn þróun hefur fært samfélaginu ýmis tækifæri, en á sama tíma aukið efnahagslega stjórn stjórnvalda og stórfyrirtækja. Við stöndum á tímamótum þar sem tæknin veitir ómæld þægindi en getur jafnframt leitt til stjórnkerfis sem rænir fólk fjárhagslegu og persónulegu frelsi.

Ef við grípum ekki til aðgerða núna og stöndum vörð um frelsið, munum við í framtíðinni standa frammi fyrir spurningunni:
Hvernig leyfðum við þessu að gerast?

Óhóflegt Vald Lögreglu Stofnar Lýðræði Íslands Í Hættu

Nú stendur til að lagt verði fram nýtt frumvarp sem á að veita lögreglu víðtækari heimildir til endurheimtar ávinnings af afbrotum. Þó þessar breytingar séu ætlaðar til að auka skilvirkni og efla getu lögreglu í baráttunni gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka, þá eru þær ekkert annað en aðför að stjórnarskránni sem leggur ríka áherslu á að vernda mannréttindi, þar á meðal réttinn á friðhelgi einkalífs. Í Stjórnarskrá kemur skýrt fram:

• 71.grein: Þar segir að allir skulu njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu. Einnig er kveðið á um að ekki megi safna upplýsingum um einkalíf manna, nema samkvæmt dómsúrskurði eða sérstakri lagaheimild.
• 72.grein: Tryggir að eignarrétturinn sé friðhelgur og að engan megi skylda til að láta af hendi eign sína nema samkvæmt lögum og gegn fullum bótum.

Í frumvarpinu er lagt til að lögreglan fái heimild til að óska eftir upplýsingum frá fjármálafyrirtækjum án dómsúrskurðar. Slík heimild er mikið áhyggjuefni þar sem hún eykur verulega möguleika á því að lögreglan geti handahófskennt rannsakað fjármál einstaklinga án nokkurs eftirlits.

Sagan hefur sýnt að lögregluyfirvöld sem hafa notið of mikils sjálfstæðis án gagnsæis og eftirlits eru mun líklegri til að misbeita valdi sínu. Þessar breytingar fara á svig við persónuverndarlög, þar sem þau leggja mikla áherslu á vernd einstaklinga gagnvart óréttmætri og ólögmætri vinnslu persónuupplýsinga. 

Þá er áhugavert að skoða að í þessu frumvarpi er nýtt fyrirkomulag sem gerir ráð fyrir stofnun sérstakrar einingar hjá héraðssaksóknara til að endurheimta ávinning af afbrotum. Á prenti virkar þetta sem jákvætt skref en um leið vekur það spurningar um sjálfstæði og vald þessarar einingar, í ljósi þess að lögreglan hefur þegar sýnt merki um ofríki og spillingu.

Að auki vekja breytingar á ákvæðum sakamálalaga, sem auðvelda lögreglu að haldleggja eignir, alvarlegar áhyggjur. Með því að veita lögreglu slíkar heimildir án nægilegra varna gegn misnotkun skapast hætta á að borgarar geti orðið fyrir óréttlátum og jafnvel ólögmætum afskiptum af hálfu yfirvalda.

Það er óhætt að segja að slíkar lagabreytingar, sem auka vald lögreglu án þess að styrkja jafnframt eftirlit með beitingu þess valds, grefur undan grundvallaratriðum lýðræðisins. Í lýðræðisríki á lögreglan ekki að vera yfir lög hafin, heldur þvert á móti á hún að vera undir ströngu eftirliti til að tryggja að hún misnoti ekki vald sitt.

Þetta frumvarp er ekki bara hættulegt það er stórhættulegt, þar sem það er teiknað upp með það í huga að veita lögreglu einræðislegt vald, sem opnar hlið af valdníðslu af verstu sort og umbreytir lögreglu í óhefta drottnara sem starfa án laga og réttar, þar sem mannréttindi verða af máð af vettugi lýðræðisins.

Ef þessar breytingar á löggjöfinni fara fram án þess að bætt sé úr núverandi vanköntum í eftirlitskerfinu, er hætta á að við sjáum aukna spillingu og valdníðslu lögreglu, sem getur haft alvarlegar afleiðingar fyrir samfélagið í heild sinni. Það er skylda stjórnvalda að tryggja að breytingar á lögum styrki réttarkerfið án þess að fórna grunnstoðum réttarríkisins.

Eins og þetta frumvarp horfir fyrir mér er þetta klár aðför að stjórnarskrá og lýðræði landsins, því tel ég nauðsynlegt að Alþingi og aðrir hlutdeildaraðilar í íslenskri stjórnsýslu beiti sér fyrir því að koma á skilvirkara sjálfstæðu eftirliti með lögreglu. Það er brýnt að slíkt eftirlit sé meðhöndlað af óháðum aðila sem hefur það hlutverk að gæta að hagsmunum almennings og standa vörð um borgaraleg réttindi gegn mögulegri misbeitingu lögregluvalds, "Stasi".