Fangelsiskerfið er sprungið

Við verðum að fara að hætta að tala í hringi um þá alvarlegu stöðu sem er komin upp í fangelsiskerfinu. Kerfið er sprungið. Það er staðreynd sem við verðum að horfast í augu við, það er ekki lengur hægt að fela vandamálið með hálfkveðnum vísum af ótta við almenningsálit.

Fangelsismálastjóri lét hafa eftir sér í fréttum 28. apríl síðastliðinn að um 100 refsidómar hefðu fyrnst á síðasta ári, þar sem fangelsin ráða ekki lengur við það álag sem upp er komið. Við komum ekki lengur föngum inn til afplánunar, hvorki í hefðbundið fangelsi né í gæsluvarðhald. 

En á sama tíma eru einstaklingar í kerfinu sem eru hæfir til að losna fyrr, ef litið er til hegðunar og félagslegra aðstæðna þeirra.

Það verður að innleiða hvata- og matskerfi fyrir fanga og meta þá einstaklinga sem hafa nýtt fangavistina vel, sýnt ábyrgð, bætt sig og eru hæfir til að snúa aftur út í samfélagið án þess að stofna öryggi þess í hættu. Það þarf að koma á kerfi þar sem fangar geta unnið sér inn frelsi með góðri hegðun og virkni. Þeir sem standast slíkt mat eiga að fá tækifæri til að losna fyrr, en þó með ákveðnum skilyrðum. Og um leið er hægt að stoppa í það gat sem hefur myndast að dómar fyrnist vegna þess að kerfið er sprungið.

Þetta er ekki lengur spurning um siðferðisvitund eða hvernig málið lítur út á forsíðu morgunblaðsins. Spurningin er þessi: Ætla fangelsismálayfirvöld að láta kerfið hrynja eða ætla þau að bregðast við?

Við þurfum að horfast í augu við það, að nýtt fangelsi mun ekki bjarga neinu í bráð, það hefur ekki enn verið tekin fyrsta skóflustungan fyrir því. Að treysta því að einhver framtíðar mannvirki leysi vandann er blind bjartsýni, á þær staðreyndir sem við stöndum fyrir núna.

Við getum ekki haldið áfram að stinga hausnum í sandinn. Við verður að fara að framkvæma. Ekki fleiri fundir, ekki fleiri skýrslur, ekki fleiri yfirborðskenndar yfirlýsingar um að eitthvað verði „skoðað“. Það þarf að taka ákvarðanir, sem eru byggðar á raunverulegu mati á áhættu og getu einstaklinga á endurkomu í samfélagið.

Þessi orð hljóma reglulega „vegna almannahagsmuna“, „til að tryggja öryggi almennings“, „til að særa ekki blygðunarkennd almennings“.

Það er algjört getuleysi að sitja aðgerðarlaus á meðan dómar fyrnast. Það er stjórnleysi. Og stjórnleysi í refsikerfinu þýðir að traust almennings á réttarríkinu minnkar.

Það má alltaf gera betur. Hvernig væri að stoppa í gatið?

Fangelsismál í skugga minnimáttarkenndar

Nýjar áætlanir um byggingu 100 manna fangelsis á Stóra-Hrauni, sem á að leysa af hólmi elsta og stærsta fangelsi landsins Litla-Hraun, virðast ætla að verða enn eitt dæmið um hálfkák og skammtíma hugsun í íslenska fangelsiskerfinu. Nýja fangelsið á að rúma 100 fanga, með möguleika á að bæta við 28 rýmum. En þegar litið er til hve langur biðlisti eftir afplánun er vaknar stóra spurningin: Er þetta virkilega lausnin? Hvers vegna eru ákvarðanir um framtíð fangelsismála teknar með skammtíma sjónarmiðum, í stað þess að hugsa bæði stærra og lengra fram í tímann? 

Er lausnin að steypa veggi fyrir tugi milljarða, svo enginn sjái hversu djúpt fangelsiskerfið er sokkið?

Hvernig á að réttlæta það að með nýju fangelsi sé aðeins verið að bæta við 20 plássum? Hvernig á það að bjarga kerfi sem er nú þegar sprungið innan frá? Hvað með að horfa til kjarna málsins? Það er augljóslega ekki nóg að bæta við nokkrum fangelsis rýmum. Það vantar skýra framtíðarsýn, það vantar stefnu, það vantar hugrekki til að horfast í augu við þá staðreynd að íslenska fangelsiskerfið hefur dregist aftur úr, bæði hvað varðar aðstöðu og hugmyndafræði.

Meira en bara veggir og rimlar

Í fréttum Stöðvar 2 þann 21. apríl síðastliðinn lagði forsætisráðherra áherslu á að framkvæmdir við nýtt fangelsi á Stóra-Hrauni á Eyrarbakka hefjist sem fyrst. Hún benti á að byggingar á Litla-Hrauni væru orðnar mjög lélegar og yrðu meira og minna jafnaðar við jörðu með tilkomu nýs fangelsis. Að með nýju fangelsi myndi aðstaða fangavarða batna verulega og störfum fjölga um allt að 30.

Þetta hljómar vissulega vel á yfirborðinu. En erum við virkilega að byggja nýtt fangelsi fyrir 20 aukapláss og sem atvinnuátak fyrir nærumhverfið? Ef raunverulegur vilji væri fyrir hendi til að bæta kerfið, væri verið að horfa til framtíðar, og horft til 200 manna fangelsi með fjölbreyttum úrræðum. Þar sem þörfum fanga væri mætt, ekki bara með læstum hurðum heldur raunverulegri endurhæfingu. Fangar eru fjölbreyttur hópur, ekki einsleitur, fangelsi eiga ekki að vera lokaður klefi þau eiga að vera vettvangur uppbyggingar.

Fangelsi á ekki að vera geymsla. Það á að vera staður betrunar að bata. Þar sem hver einstaklingur fær raunverulegt tækifæri til að bæta sig. Þar sem menn eru metnir sem einstaklingar og þeim mætt þar sem þeir eru, ekki með stöðluðum viðurlögum heldur með markvissri endurhæfingu, menntun, ráðgjöf og stuðningi.

Opin úrræði eru sprungin og vanrækt

Það er löngu orðið ljóst að opin afplánunar úrræði duga ekki lengur til. Þau eru alltof fá og löngu sprungin. Biðlisti eftir að komast í mannlega afplánun lengist með hverju árinu og áhugi yfirvalda á að fjölga þessum úrræðum virðist lítill sem enginn. Það er talað um að „endurnýja“ fangelsiskerfið, en ef sú endurnýjun felst eingöngu í nýrri byggingu, með sömu gömlu hugsuninni, þá er þessi gjörningur ekkert annað en lélegt leikrit.

Á sama tíma og talað er um að reisa nýtt fangelsi fyrir hundrað manns, sjáum við engin merki um nýja hugsun varðandi afplánun. Fangelsi eiga ekki bara að vernda samfélagið gegn afbrotamönnum. Þau eiga að hjálpa einstaklingum að snúa af braut afbrota. Það gerist ekki í ryðguðu og fúnu kerfi, heldur í mannlegu umhverfi þar sem markmiðið er að byggja upp, ekki brjóta niður.

Það má velta því upp hvort ekki sé orðið tímabært að beita nútímalegri úrræðum á borð við rafrænt eftirlit „ökklabönd“ í mun ríkari mæli til að létta á þeim flöskuhálsi sem skapast hefur vegna skorts á fangelsisplássum. Fjöldi dóma fyrnast einfaldlega vegna úrræðaleysis, rafrænt úrræði er raunhæfur og ábyrgur valkostur, án þess að skerða öryggi samfélagsins.

Kerfið hefur molnað innan frá

Það þarf ekki sérfræðing til að sjá að íslenska fangelsiskerfið hefur verið látið drabbast niður. Kerfið hefur molnað innan frá vegna metnaðarleysis, fjársveltis og skorts á pólitískum vilja til að taka á málunum af alvöru. Umhyggja og endurhæfing virðast vera hugtök sem eiga fáa málsvara innan stjórnkerfisins þegar kemur að föngum, sem er óásættanlegt.

Fangelsi á ekki að vera aðeins vettvangur refsingar, heldur vettvangur tækifæra. Við verðum að spyrja: Hvað getum við gert fyrir þessa einstaklinga? Er verið að bjóða þeim leið út úr vítahringnum eða er verið að dæma þá til áframhaldandi niðurbrots og félagslegrar útilokunar?

Það er kominn tími til að gera betur

Við getum ekki lengur hugsað um fangelsi sem lokaðan heim þar sem fólk er geymt þar til það rennur út á tíma eða deyr. Fangelsi á að vera vettvangur umbreytinga. Þar sem mál hvers einstaklings er skoðað sérstaklega. Þar sem menntun, meðferð, ráðgjöf og stuðningur eru hluti af daglegu lífi, og markmiðið er að losa einstaklinga út úr kerfinu, ekki festa þá í því.

Við þurfum nýja stefnu. Stefnu sem byggir ekki á minnimáttarkennd eða fjársvelti, heldur á virðingu, fagmennsku og raunverulegum vilja til breytinga. Það er ekki nóg að reisa veggi, við þurfum raunhæfa framtíðarsýn.

Það þarf að gerast núna.

Gestapómenning í skjóli öryggis

Það ríkir undarleg kyrrð í samfélaginu gagnvart þróun sem ætti að vekja upp háværar viðvörunarbjöllur. Lögregluyfirvöld og þá sérstaklega ríkislögreglustjóri virðast nú á ferðinni með að festa í sessi vald sem skerðir borgaralegt frelsi og dregur úr gagnsæi, án ábyrgðar.

Nýlega var Finnbogi Jónsson aðstoðaryfirlögregluþjónn greiningardeildar ríkislögreglustjóra, á Bylgjunni. Þar fór hann með hræðsluáróð í anda “vók” að reyna að hafa áhrif á Hæstarétt í hinu svokallaða hryðjuverkamáli fyrir hönd embættisins, þrátt fyrir að það hafi verið tekið fyrir á tveimur dómstigum og vísað frá. Það virðist eiga að beita dómstól lýðræðisins þrýstingi einmitt af þeim sem ættu að halda sig við lög og reglur, en ekki smíða sinn eigin veruleika. Til dæmis, má nefna þegar faðir ríkislögreglustjóra sætti ekki ákæru í hryðjuverkamálinu, að því er best verður séð vegna vensla hans við ríkislögreglustjóra. 

Rannsóknaraðferðir sem flokkast sem „óhefðbundnar“ virðast notaðar í síauknum mæli til að réttlæta valdbeitingu, sem annars hefði verið talin ólögmæt. Sérstaklega má nefna forvirkar rannsóknarheimildir sem embættið virðist telja sig geta beitt án skýrrar lagastoðar, og vilja en frekari heimildir til vöktunar. Þar sem yfirvöld geta fylgst með „Pétri eða Páli“, og þeim sem koma að stjórnmálum eða gagnrýna stjórnvöld. Þetta er ekki lengur spurning um öryggi, þetta er farið að snúast um hverjir mega hugsa, tala og mótmæla.

Í nýrri skýrslu greiningardeildar ríkislögreglustjóra, sem kom út í apríl 2025, kemur fram að helsta hryðjuverkaógnin á Íslandi stafi nú af einstaklingum og litlum hópum sem sækja innblástur í ofbeldisfulla hægri öfgahyggju. Aldrei áður hafa öfgahópar og hryðjuverkasamtök átt jafn greiðan aðgang að einstaklingum um allan heim, samsæriskenningum er dreift á dulkóðuðum stafrænum vettvangi. Greiningardeildin bendir á að áhrif slíkra hópa muni aukast á komandi árum, sérstaklega meðal ungs fólks. Það sem áður var hliðarsena internetsins er nú orðinn meginstraumur í upplýsinga- og áróðursstríði.

Íslensk yfirvöld sem erlend beina líka sjónum að annarri sviðsmynd sem er hálf kjánaleg í stóru samhengi, til dæmis að mótorhjólagengi séu ein af stóru ógnum samfélagsins. Þetta er frekar kaldhæðnislegt þar sem starfsmenn ríkisins eru sjálfir með einn mótorhjóla club, en þessi klúbbur virðist vera undanþeginn frá þeirri stimplun að vera „gengi“. Þessi svokallaða ógn, eru miðaldra karlmenn og konur sem hafa sama áhugamálið, að njóta þess frelsis að þeysa um á stál fáknum.

Á sama tíma eru dregnar upp sviðsmyndir sem eiga sér enga stoð í raunveruleikanum, „leikmynd“ sem ætlað er að réttlæta lagasetningu, víðtækara eftirlit og rýmri rannsóknarheimildir. Líkt og bent var á í skýrslu ríkislögreglustjóra frá 2015, voru það einkum aðkomnir vígamenn sem tengdust Ríki íslams sem taldir voru ógn, en í nýjustu skýrslu er áherslan orðin önnur: nú er það hægri öfgahyggja innanlands sem skapar mesta ógn, samkvæmt greiningu greiningardeild lögreglu og íslenskra stjórnvalda.

Þetta leiðir hugan að stærri spurningu: Hvernig ætla lögregluyfirvöld að nota þessar upplýsingar? Er verið að efla öryggi samfélagsins, eða er verið að festa í sessi rýmri heimildir til vöktunar, handahófskenndrar skráningar og pólitískrar stimplunar?

Ofan á þetta bætist sú alvarlega ásökun að innan embættisins sjálfs ríki spillingar menning og óheiðarleiki. Fjöldi mála, hvort sem um er að ræða hvarf haldlagðra muna, ásakanir um ofbeldi eða misnotkun valds, virðist fá að líðast án þess að neinn beri ábyrgð. Ef almenningur hegðaði sér með sama hætti, væri hann setur á bak við lás og slá.

Ef samfélagið ætlar að vernda lýðræðið, þarf að krefjast gagnsæis, ábyrgðar og virðingu fyrir grundvallarréttindum borgaranna. Við megum ekki missa okkur í nafni öryggis, þegar eftirlit og ofbeldi fær að blómstra í skjóli laga, „söngkórsins“ án þeirra erum við hætt komin. Veraldarhyggja og forræðisandi innan þeirra stofnana sem eiga að standa vörð um réttarríkið lyktar sífellt meir af ofbeldinu sem við þekkjum úr sögunni „þriðjaríkið“. Þar sem yfirvaldið var hafið yfir borgarann!

Við sem þjóð verðum að spyrja: Hvað gerist þegar Lögregluyfirvöld verða að öryggisógn? Hver verndar þá frelsi borgaranna?

Útrás sæðis setur hrossarækt í óvissu

Á síðustu misserum hefur umræðan um útflutning á sæði íslenska hestsins farið fram án vitrænnar umræðu. Vaxandi eftirspurn og möguleikinn að selja sæði íslenska hestsins út landi virðist hafa opnað nýja gátt í íslenskri hrossarækt. En á sama tíma og blásið er í lúðra fyrir nýrri útrás, velta fáir því fyrir sér hver eru raunveruleg áhrif þessa útflutnings.

Engin heildræn stefna

Það vekur ugg að engin heildræn stefna virðist vera til þegar kemur að útflutningi sæðis úr íslenskum stóðhestum. Það eru engin heildræn stefna þegar kemur að því hversu marga skammta af sæði má taka úr hverjum hesti, enginn kvóti, engin miðlun. Í raun getur hestur átt þúsundir afkvæma víða um heim, án þess að nokkur stofnun grípi inn í eða geri mat á langtímaáhrifum þess. Þetta er sérkennilegt í ljósi þess að við eigum að umgangast erfðaeiginleika hestakynsins okkar eins og hverja aðra auðlind. Óheft aðgengi getur haft gríðarleg áhrif á framtíð ræktunar og arðsemi greinarinnar.

Einhæfni og tikkandi tímasprengja

Ein af helstu hættunum við óhefta notkun og útflutning á sæði er erfðafræðileg einhæfni. Þegar toppstóðhestar eru notaðir í of miklum mæli, bæði innanlands og nú með útflutningi, skapast hætta á ofnotkun sama genamengis. Ef mörg hundruð eða jafnvel þúsundir afkvæma koma undan sama hesti í mismunandi löndum, eykur það líkurnar á innrækt og veikleika í næstu kynslóðum sem gætu á endanum komið aftur heim í íslenska stofninn. Þessi þróun er ekki bara kenning. Hún hefur þegar sýnt sig víða annars staðar í heiminum, til dæmis nautgriparækt í Bandaríkjunum og Evrópu.

Þjóðararfur í einkaeigu

Stóðhestur er ekki bara gripur í ræktun, hann ber með sér íslenska arfgerð, sögu og menningu sem hefur þróast í einangrun í meira en þúsund ár. Þegar sæði þessara hesta er selt án skýrra laga og reglna, færist þessi þjóðararfur í raun í einkaeign. Í stað þess að íslensk hrossarækt standi vörð um gæði og fjölbreytileika stofnsins, verður kynbótauppspretta íslenska hestsins að alþjóðlegri verslunarvöru. Þetta vekur upp siðferðilega spurning: Ætla Íslendingar að missa sérstöðu sína og frumkvæði við ræktun íslenska hestsins?

Það sem enginn vill ræða

Að sæða hryssu getur kostað allt frá 80.000 upp í 150.000 krónur. Og þá á tollurinn eftir að bætast við, sem getur numið allt að 350.000 krónum. Þarna erum við að tala um kostnað upp á hálfa milljón, fyrir eitt folald. Þetta endurspeglar þá ógeðfelldu og skynlausu græðgi sem hefur náð að hreiðra um sig. Að sæðing sé orðin gróðatæki kynbótaiðnaðarins, ekki lengur hugsjón sem ræktunarstarf. Þessa viðskiptahættir er að kæfa það hugsjónastarf, sem ræktun stendur fyrir.

En fjármálin eru ekki það eina sem stenst ekki skoðun. Það eru engar reglur sem tryggja að hryssan fái meðferð sem samræmist velferð dýrsins. Hryssa sem fer í sæðingu þarf góða beit, ró og öryggi í umhverfi sínu. Það er ábyrgðarhluti að grípa inn í líkamsstarfsemi dýra og það ber að sýna þeim virðingu. Í mörgum tilfellum eru hryssur einungis settar í hólf, þar sem velferð þeirra er aukaatriði. Að það séu ekki gerðar sömu kröfu á Íslandi og erlendis segir meira en mörg orð.

Hver gætir stofnsins?

Í öðrum búgreinum er eftirlit með erfðaeiginleikum mun strangara. Nautgripa- og sauðfjárrækt hefur þróað með sér kerfi sem miða að því að forðast ofnotkun einstakra gripar og tryggja breidd í genamenginu. Hvers vegna gildir annað um hestinn? Af hverju eru ekki settar reglur um hámarksmagn sæðis sem má taka úr hverjum stóðhesti? Af hverju má ekki setja kvóta á útflutning, til að tryggja jafnvægi og vernd stofnsins til framtíðar?

Villtavestrið í nýrri mynd

Íslendingar eiga sögu af útrás sem ekki var byggð á heildstæðri hugsun, eins og fjármálaútrásin fyrir hrun er skýr áminning um, og sýnir hvað gerist þegar stefna og skynsemi víkja fyrir skammtímagróða. Er það þangað sem við viljum fara með íslenska hestinn? Ef við förum að flytja út sæði án þess að móta ramma í kringum notkun og eftirlit, erum við að endurtaka sömu mistök. Hættan er sú, ef við opnun dyr villta vestursins þar sem gæði og sérstaða íslenska hestsins glatast smám saman í samkeppni við stórbú erlendra auðmanna.

Tímabært að setja leikreglur

Það þarf að spyrna við fótum og skilgreina hvernig við viljum standa að útflutningi sæðis.

Það þarf:

• Lögbundinn kvóta á fjölda sæðisskammta sem má flytja út undan hverjum hesti á ári.
• Eftirlit með útflutningi, í höndum til dæmis MAST eða fagráðs hrossaræktar.
• Langtímaáætlun um vernd íslenska hrossastofnsins með áherslu á erfðabreytileikann.
• Samráð við ræktendur og sérfræðinga í erfðafræði til að tryggja að við töpum ekki verðmætum framtíðar fyrir skammtímagróða.

Við eigum einstakan hrossastofn, sem hefur þolað eld og ís í gegnum aldirnar. Nú stendur hann frammi fyrir nýrri áskorun, ekki í formi náttúruhamfara heldur af mannavöldum. Ef við bregðumst ekki við núna, gæti einn verðmætasti þjóðararfur okkar orðið fórnarlamb græðginnar, þar sem skammsýn hugsun ræður ríkjum. Það verður að setja leikreglur áður en lengra er haldið, og áður en það verður of seint.