Útlendingar fá silki meðferð í fangelsiskerfinu

Einn af hornsteinum réttarríkisins er sú meginregla að allir séu jafnir fyrir lögum. En þegar rýnt er í meðferð erlendra ríkisborgara í íslensku fangelsiskerfi vakna spurningar: Gildir þetta jafnræði í raun, eða er það einungis orðin tóm?

Tökum tvö dæmi:

Dæmi 1:
Erlendur ríkisborgari dæmdur í 16 ára fangelsi afplánar helming dóms, 8 ár. Hann situr 5 ár í lokuðu og opnu fangelsi, síðan 2 ár á Vernd og að lokum 1 ár á ökklabandi. Að lokinni afplánun er honum vísað úr landi. Í raun er hann aðeins 5 ár innan múra fangelsa. Hann er í 3 ár að spóka sig í Íslensku samfélagi,áður en honum er vísað úr landi.

Íslenskur ríkisborgari í sömu stöðu þarf hins vegar að afplána 7 ár og 8 mánuði í lokuðu og opnu fangelsi áður en hann kemst á Vernd. Hann er í 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi. Hann afplánar því samtals 10 ár og 8 mánuði. Hann er 2 árum og 8 mánuðum lengur í fangelsi.

Dæmi 2:
Erlendur ríkisborgari með 10 ára dóm afplánar aðeins 2 ár í fangelsi, fær síðan 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi, alls 5 ár. Þar af er hann aðeins 2 ár innan veggja fangelsis, hann er í 3 ár að spóka sig í Íslensku samfélagi,áður en honum er vísað úr landi.

Íslenskur ríkisborgari í sambærilegri stöðu situr 3 ár og 8 mánuði í fangelsi, síðan 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi, alls 6 ár og 8 mánuðir. Hann er 1 ár og 8 mánuðir lengur.

Rökin eru veik: „Þeir eru fjarri sínum“

Það er gjarnan rökstutt að það sé mun erfiðara fyrir erlenda ríkisborgara að taka út dóm á íslenskri grund, þeir séu fjarri fjölskyldu og menningu. En hvað ef fanginn á maka á Íslandi? Hvað ef hann fær heimsóknir nokkrum sinnum í viku?

„Ef erlendur einstaklingur á maka á Íslandi, á hann þá ekki að sitja 2/3 eins og Íslendingur? Er fangelsisvist ekki jafnt þungbær fyrir báða þessa einstaklinga?“

Rökin standast ekki þegar raunveruleikinn er skoðaður. Að hann búi við félagslega einangrun þegar hann fær svo að taka þátt í daglegu lífi samfélagsins í allt að 3 ár, þvert á móti getur hann tengst samfélaginu mjög sterkt. Það sterkt að hann stofnar til fjölskyldu, eignast börn og giftir sig, þá er málið orðið töluvert flóknara.

Yfirfull fangelsi og röng forgangsröðun

Fangelsiskerfið glímir við alvarlegt plássleysi, árlega fyrnast um 100 dómar einfaldlega vegna skorts á rýmum. Samt eru opin úrræði eins og Kvíabryggja og Sogn í stórum stíl nýtt undir erlenda ríkisborgara.

• Kvíabryggja: Um 50% fanga eru erlendir ríkisborgarar
• Sogn: Um 33% fanga eru erlendir ríkisborgarar

Þetta eru einstaklingar sem hafa engin tengsl við Ísland og eru vísað úr landi að afplánun lokinni, með endurkomubanni. Samt ganga þeir fyrir í úrræðum sem ætlað er að aðstoða fanga við að komast aftur út í samfélagið.

Endurhæfing eða losun á plássi?

Ef opin úrræði eiga að þjóna því hlutverki að aðstoða fanga við samfélagslega endurkomu, þá eiga þau að vera fyrir þá sem eiga búsetu á Íslandi, einstaklinga sem þurfa aðstoð við að fóta sig að nýju í íslensku samfélagi.

Ef úrræðin eru hins vegar notuð til að rýma pláss í lokuðum fangelsum, hefur tilgangur kerfisins að endurhæfingu alvarlega farið úrskeiðis.

Engin ábyrgð, engin eftirfylgni

Íslenskir fangar fá reynslulausn eftir að hafa afplánað huta dóms, fara á skilorð yfirleitt í 1–5 ár allt eftir lengd dóms en þó með skilyrðum. Erlendir ríkisborgarar sem fá reynslulausn eftir helming eru einfaldlega sendir úr landi, án skilorðs, án ábyrgðar, án eftirfylgni. Þeir eru einfaldlega lausir allra mála.

Þeir sem hafa hvorki búsetu né framtíðaráform á Íslandi fá þannig mildari meðferð en þeir sem búa á Íslandi, eiga börn, fjölskyldu og þurfa að endurreisa líf sitt innan samfélagsins.

Ójafnræði sem bitnar á þeim sem ætla að snúa aftur til lífsins

Hvernig getur íslenskur ríkisborgari með fjölskyldu þurft að sitja umtalsvert lengur en erlendur ríkisborgari sem fær sömu fríðindi og hefur enga tengingu við landið, einungis vegna þess að hann er Íslendingur og ætlar að búa á Íslandi?

Ef við viljum sjá raunverulegt jafnræði, þá á jafnt að gilda þegar veita á reynslulausn eftir afplánun helmings refsingar, eða þá að íslenskir fangar gangi fyrir í þeim úrræðum sem miða að samfélagslegri endurhæfingu.

Erlendum ríkisborgurum er vísað verður úr landi og eiga því að ljúka dómi í lokuðu fangelsi, nema sérstakar aðstæður krefjist annars. Reynslulausn á ekki að vera stjórntæki sem leysir kerfisvanda tímabundið, hún á að þjóna tilgangi, ekki hentisemi.

Réttlæti byggir ekki á hentugleika

Réttarríki má ekki byggjast á hentisemi eða pólitískri hagkvæmni. Jafnræði á ekki aðeins að vera til umræðu á tyllidögum, það á að endurspeglast í öllum þáttum kerfisins, þar með talið afplánun og meðferð fanga.

Það er orðið tímabært að endurskoða núverandi reglur og kerfi. Og horfast í augu við þá spurningu sem flestir forðast: Hver er tilgangurinn með þessu kerfi? 

Blóðmerahald og ábyrgð í ræktun

Mikil umræða hefur verið um blóðmerahald á undanförnum árum og hvort það sé ill meðferð á dýrum. Sú gagnrýni á vissulega rétt á sér í sumum tilvikum. En ef ræða á dýravelferð af alvöru, verður líka að horfa á heildarmyndina. Er ekki líka hægt að segja að það sé ómannúðlegt að halda dýr á húsi, allt árið um kring?

Ill meðferð dýra er ekki bundin við eina aðferð heldur viðhorf og framkvæmd, sama hvort dýrin eru nýtt til afurðaframleiðslu eða sem áhugamál. Það sem skiptir máli er hvernig aðbúnaður, meðferð og ábyrgð er háttað.

Blóðmerahald hluti af landbúnaði

Blóðmerahald er hluti af stærra samhengi búfjárhalds og kjötræktar. Í þessu tilviki er blóðið nýtt til framleiðslu hormónsins PMSG (e. equine chorionic gonadotropin), sem er notað til að auka frjósemi gylta í svínarækt erlendis. Það er engum blöðum um að fletta að framkvæmdin er umdeild, hér er um að ræða iðnað sem þjónar alþjóðlegum markaði sem þarf að viðurkenna, sama hvert siðferðismatið er.

En það sem við verðum að ræða af meiri alvöru er hvernig þessu er háttað hér á landi. Hver ber ábyrgð, hver tekur áhættuna og hver hagnast?

Blóðtökur standa í tvo mánuði

Blóðtaka fer að jafnaði fram tvisvar til átta sinnum á tveggja mánaða tímabili samkvæmt upplýsingum frá Matvælastofnun. Þetta er stíft inngrip á stuttum tíma. Ef ekki er rétt að staðið, getur það valdið líkamlegri og andlegri vanlíðan hjá hryssum. Hér skiptir því öllu máli hvernig aðbúnaður og meðferð er háttað.

Það á að vera sjálfsagt að hryssur sem notaðar eru til blóðgjafar fái ekki aðeins gras að bíta heldur viðeigandi fóðurbæti eftir blóðtöku. Líkt og þegar fólk fer í blóðbankann, þar er boðin hressing og hvíld, og ætti að sýna hryssunum sömu virðingu. Það sem vantar er kerfi sem tryggir bændum sanngjarnt verð fyrir blóðið, að þeir geti haft góða aðstöðu og sinnt dýrunum af virðingu.

Gróðinn á einn stað

Rekstrarformið sjálft er einnig umhugsunarvert. Fyrirtækið Ísteka, sem safnar og selur blóð, rekur einnig sín eigin blóðmerastóð. Það situr báðum megin borðsins, annars vegar sem kaupandi blóðs frá bændum og hins vegar sem samkeppnisaðili þeirra. Þetta er eins óheilbrigt og hægt er.

Á sama tíma og Ísteka hefur tilkynnt um tug- og jafnvel hundruð milljóna króna hagnað (t.d. 324 milljónir króna árið 2022, samkvæmt ársreikningi þeirra), á meðan bændur fá greitt innan við 20.000 krónur á hryssu fyrir tímabilið. Þegar kostnaður við fóðrun, aðhlynningu og aðstöðu er dreginn frá, stendur bóndinn vart eftir með laun fyrir vinnu sína, þetta er ekkert annað en arðrán.

Allt blóð sem er flutt út skilar sér í gjaldeyristekjum inn í landið, ekki má gera lítið úr því.

Ef bændum væri tryggt réttmætt verð fyrir blóð gætu þeir sinnt dýrunum betur, hugað að aðbúnaði þeirra af alvöru og sinnt búskapnum af fagmennsku. Í staðinn neyðast þeir til að gera sem minnst fyrir sem mest, sem bitnar á hryssunum.

Ábyrg skráning í ræktunarkerfið

Þeir sem styðja blóðmerahald benda oft á að hryssurnar hafi þá tilgang, án þess yrðu þær sendar í sláturhús. En það þýðir ekki að slíkar hryssur eigi sjálfkrafa erindi inn í ræktun íslenska hestsins. Þvert á móti. Ef hryssur eru seldar í blóðmerahald og koma úr viðurkenndri ræktun, þarf að liggja skýrt fyrir að þær hafi verið metnar sem ónothæfar í ræktun af ræktanda, t.d. vegna skapgerðar, líkamsbyggingar eða erfðagalla.

Það ætti því að vera skráð í WorldFeng að hryssa sé nýtt til blóðmerahalds. Slík skráning ætti jafnframt að útiloka að hægt sé að rækta undan henni. Með því væri hægt að verja stofninn fyrir tilviljanakenndri útþynningu og styrkja ræktuna á reið- og keppnishestum.

Ógn við ræktun og orðspor íslenska hestsins

Á sama tíma hafa þeir sem stunda hrossarækt varið áratugum í að byggja upp vandaðar línur, greiða fyrir stóðhesta, skrá ættir og huga að andlegum og líkamlegum eiginleikum hrossanna. Ef folöld undan blóðmerum fara síðan á markað sem reiðhestar og jafnvel erlendis getur það orðið til þess að grafa undan orðspori og ræktun íslenska hestsins.

Íslenski reiðhesturinn hefur skapað sér sérstöðu og er eftirsóttur víða um heim. Ef hryssa sem ekki er hluti af vandaðri ræktun, (með genagalla) kemur með afkvæmi sem rata inn á sama markað getur það haft verulega áhrif á trúverðuleika íslenska hestsins til útflutnings.

Þetta kallar á skýrar reglur

Setja þarf skýrar reglur um meðferð og skráningu blóðmera, að afurðir þeirra falli aðeins til kjötræktunar. Að folöld blóðmera eigi aldrei að fara inn í ræktun eða séu seld sem reiðhestar. Hér er ekki aðeins verið að hugsa um rétt bænda, heldur einnig heiðarleika í garð kaupandans; að hann sé ekki að kaupa gallaða vöru sem gæti haft áhrif á gæðastaðal íslenska reið- og keppnishestsins.

Þetta er hjartans mál fyrir þá sem rækta íslenska hestinn af ástríðu, fagmennsku og virðingu. Dýravelferð og fagleg ræktun eru ekki andstæður, heldur samverkandi þættir í búskap.

Þetta er ekki deiluefni milli ólíkra búskaparforma, þetta er spurning um fagmennsku, sanngirni og ábyrgð.

Þjónar auðvaldsins

Nýleg umfjöllun Kveiks opinberaði að lögreglumenn tóku þátt í njósnastarfsemi fyrir Björgólf Thor Björgólfsson. Slík misnotkun opinbers valds í þágu fjármagns er eitthvað sem á ekki að koma þjóðinni á óvart. Þetta er ekki fyrsta skiptið og verður ekki það síðasta.

Ég hef áður skrifað um hvernig lögreglan er smátt og smátt að reyna að öðlast alræðisvald sem ekki er í takt við lýðræðislegt réttarríki. Í greinum eins og „Rafrænn heimur“, „Óhóflegt vald lögreglu stofnar lýðræði Íslands í hættu“ og „Gestapómenning í skjóli öryggis“ sem minnir óneitanlega á „þriðjaríkið.

Vald án gagnsæis er uppskrift að misnotkun

Það skiptir litlu máli hvað lögregla eða ráðherrar segja um að „rannsaka málið“. Þeir sem fara með þetta gríðarlega vald, geta ekki rannsakað sjálfa sig af heiðarleika. Sem er grundvallarregla í lýðræðisríkjum en gildir ekki hér.

Þegar ríkissaksóknari, ríkislögreglustjóri, lögregluyfirvöld, og aðrir tengdir aðilar hafa taumhald á öllum upplýsingum, þá er þetta eftirlit ekkert annað en innantóm leiksýning. Og á meðan getur sú menning sem leyfir njósnir og valdníðslu haldið áfram óáreitt.

Lögreglan þjónar fjármagninu ekki almenningi

Það sem gerir þetta mál, að máli er sú alvarlega staðreynd að um er að ræða lögreglumenn í opinberu embætti sem eru að þjóna fjárhagslegum og pólitískum hagsmunum auðmanna. Þegar lögregla þjónar ekki lengur réttlæti, heldur sérhagsmunum, þá hefur hún glatað lögmætu hlutverki sínu í lýðræðissamfélagi. Við skulum hafa það hugfast að þetta tiltekna mál er ekki eins dæmi, þau eru fleiri þar sem lögreglan gengur erinda auðmanna.

Slíkar aðgerðir hvort sem þær beinast að stjórnmálamönnum eða almenningi grafa undan trausti réttarríkisins. Þær sýna að valdið hefur verið selt auðvaldinu.

Látum ekki blekkjast

Þegar sjálfur formaður stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar Alþingis segir að „manni sé brugðið“, þá ætti okkur öllum að bregða. Þetta mál sem upp er komið er ekki einstakt atvik, þetta er afleiðing af þeirri menningu sem þrífst innan lögreglunnar, að þeir eru yfir lög hafnir. 

Látum ekki álfarykið tálma okkur sýn.

Við sem samfélag verðum að standa vörð um lýðræðið, látum ekki möntru framkvæmdavaldsins afleiða okkur af sannleikanum að þetta sé „undantekning“. Spillingin heldur áfram, þannig rúllar kerfið.

Ekki fleiri skýrslur

Við þurfum ekki fleiri innihaldslausar yfirlýsingar um rannsóknir sem engu skila. Við þurfum raunverulegt uppgjör og gagnsæi. Við þurfum að standa vörð um lýðræðið. Það að eftirlitsaðili fari með eftirlit á sjálfum sér er ekkert annað en sjálfsréttlæting í dulargervi keisarans og mun aldrei skila neinu. Ef við ætlum að hreinsa út spillta menningu, verður það að gerast ofan frá og niður, ofan úr fílabeinsturni hrokans og niður að kassa skósveinsins.

Slíkt krefst utanaðkomandi aðkomu, við getum hvorki stólað á Evrópusambandið né vestræna bandamenn sem sjálfir glíma við djúpa spillingu í eigin kerfum. Við þurfum kannski að beina sjónum okkar í átt sem fæstir þora að nefna til austurs „Kína“. En eins og staðan er í dag liggur ábyrgðin hjá Alþingi, fjölmiðlum og okkur sjálfum.

Þeir ættu að fara sparlega með orðin, þeir lögreglu menn sem eru að hneykslast á því sem upp er komið, þar sem heiðaleiki þeirra býr í glerhúsi, „kasti fyrstur steini sem syndlaus er”.

Þegar lögreglumenn njósna fyrir auðmenn og njósna fyrirtæki er fengið til að grafa upp upplýsingar fyrir pólitíska leik fléttu, þá er ekki lengur um einstök mistök að ræða. Þetta er spegilmynd djúprar spillingar sem hefur þrifist í aldir í Íslenska valdhafa kerfinu sem engin rannsókn getur hreinsað með rannsókn á sjálfri sér.

Obbobob, skýrsla í skúffu.

Óstjórn fósturvísa í ræktun Íslenska hestsins

Í náttúrunni eignast hryssa eitt folald á ári. Þannig hefur það verið í þúsundir ára. Þar sem líffræðin hefur ráðið, er samband móður og folalds órjúfanlegt fyrir þroska þeirra beggja. En nú, í skjóli tækni og markaðshyggju, eru þessar forsendur brostnar. Tæknin gerir okkur kleift að margfalda fjölda afkvæma hverrar hryssu frá ári til árs, án þess að um hana sé til nokkurt regluverk eða heildarstefna. Það eru einfaldlega engin mörk.

Hversu mörg folöld getur ein hryssa átt?

Tæknin við fósturvísaflutninga gerir ræktendum kleift að láta eina hryssu „framleiða“ mörg folöld á ári, með því að safna eggjum og flytja frjóvgaða fósturvísa í aðrar hryssur (staðgöngumæður). Þannig er hægt að nýta arfgerð verðmætra hryssa langt umfram það sem náttúran gerði ráð fyrir.

Þetta er ekki lengur ræktun, við erum komin í fjöldaframleiðslu. Og spurningar sem brenna á vörum þeirra sem hugsa til framtíðar: Hver verndar hryssuna? Hver gætir stofnsins?

Engar reglur eða mörk

Engin íslensk lög eða reglugerðir setja takmarkanir á fjölda fósturvísa sem má taka úr hverri hryssu árlega. Engin stefna er til um hvað telst eðlilegt eða hvað telst sjálfbært út frá erfðafræðilegu og siðfræðilegu sjónarhorni. Ætlum við að leyfa markaðnum að móta framtíð íslenska hestsins, hefur sagan ekki kennt okkur að þegar fjárhagslegar freistingar ráða för, víkur velferð og heilbrigð skynsemi fyrir skammtímagróða?

Fingraför líffræðinnar

Rannsóknir á nautgriparækt í Evrópu og Bandaríkjunum hafa sýnt að þegar örfá naut eru notuð í miklu mæli, lokast blóðlínur og erfðafræðilegur fjölbreytileiki dregst hratt saman. Í grein sem birtist í tímaritinu Animals árið 2001 er varað við því að ofnotkun á fáum gripum í kynbótarstarfi hafa leitt til minnkandi erfðabreytileika, aukinnar tíðni meðfæddra galla og lakari frjósemi.

Er þetta leiðin sem íslenskir hrossaræktendur vilja fara?

Það eru engar reglur og það ekkert hámark á því hversu mörg folöld hver hryssa má eignast á ári. Að taka egg úr hryssum er inngrip.

Hefur verið gerð heildstæð rannsókn á áhrifum endurtekinna inngripa, til dæmis hvort þau geti haft áhrif á frjósemi, hegðun eða jafnvel lífslíkur hryssunnar?

Stofninn sem verslunarvara

Hryssa sem hefur hlotið 1. verðlaun og gefið af sér góð afkvæmi er orðin að gróðatæki án þess að það sé hugsað út í afleiðingar. Með nútímatækni er hægt að fjöldaframleiða erfðaeiginleika hennar í skammsýni, eins og enginn sé morgundagurinn. Þegar hryssa fer að eiga tíu, tuttugu eða fimmtíu afkvæmi á ári, þá erum við að skapa sömu áhættu og með „sæðisútrásina“ frá fáum stóðhestum. Erfðafræðileg þrengsli og einangrun mun koma fram í ræktun framtíðar.

Og í öllu þessu ferli vakna spurningar: Hver gætir þjóðararfsins? Er skynsamlegt að gera íslenska hestinn að afurð sem er orðin meira eins og verksmiðjuframleiðsla? Hver er þá sérstaða íslenska hestsins?

Byrgjum brunninn

Við höfum áður farið í útrás án leikreglna. Við sáum hvernig bankakerfið hrundi þegar stjórntækin voru ekki til staðar. Nú er sama hugsun farin að gægjast inn í hrossaræktina, þar sem tæknin hefur opnað möguleika. En hverjar eru afleiðingarnar?

Æskilegt er að innleiða:

• Reglur um hámarks fjölda fósturvísa, sem má taka úr hverri hryssu á ári.
• Velferð, þar sem gerðar eru kröfur um aðbúnað og verndun hryssunar.
• Siðferðisleg mörk, að erfðabreytileiki stofnsins sé verndaður.
• Stefnu um sjálfbærni í hrossarækt, byggða á náttúrulögmálum, ekki bara markaðshyggju.

Í upphafi skyldi endinn skoða

Íslenski hesturinn hefur staðið af sér eld og ís á okkar harðgerða landi. Hann hefur mótast af náttúrunni, hann á ekki að vera verksmiðjulína útrásarmanna með skammsýna hugsun. Nú stöndum við frammi fyrir tæknibyltingu sem getur skaðað ræktun íslenska hestsins. Áður en við missum okkur í að margfalda afkvæmafjölda íslenska hestakynsins sem framleiðslulínu mamons, verðum við að svara: Hvað telst eðlilegt? Hvað telst siðlegt? Og fyrir hverja erum við að rækta?

Látum græðgi ekki teyma okkur áfram í blindni, hugsum dæmið til enda áður en óafturkræfur skaði verður á íslenskri hrossarækt.