Fangelsismál í skugga minnimáttarkenndar

Nýjar áætlanir um byggingu 100 manna fangelsis á Stóra-Hrauni, sem á að leysa af hólmi elsta og stærsta fangelsi landsins Litla-Hraun, virðast ætla að verða enn eitt dæmið um hálfkák og skammtíma hugsun í íslenska fangelsiskerfinu. Nýja fangelsið á að rúma 100 fanga, með möguleika á að bæta við 28 rýmum. En þegar litið er til hve langur biðlisti eftir afplánun er vaknar stóra spurningin: Er þetta virkilega lausnin? Hvers vegna eru ákvarðanir um framtíð fangelsismála teknar með skammtíma sjónarmiðum, í stað þess að hugsa bæði stærra og lengra fram í tímann? 

Er lausnin að steypa veggi fyrir tugi milljarða, svo enginn sjái hversu djúpt fangelsiskerfið er sokkið?

Hvernig á að réttlæta það að með nýju fangelsi sé aðeins verið að bæta við 20 plássum? Hvernig á það að bjarga kerfi sem er nú þegar sprungið innan frá? Hvað með að horfa til kjarna málsins? Það er augljóslega ekki nóg að bæta við nokkrum fangelsis rýmum. Það vantar skýra framtíðarsýn, það vantar stefnu, það vantar hugrekki til að horfast í augu við þá staðreynd að íslenska fangelsiskerfið hefur dregist aftur úr, bæði hvað varðar aðstöðu og hugmyndafræði.

Meira en bara veggir og rimlar

Í fréttum Stöðvar 2 þann 21. apríl síðastliðinn lagði forsætisráðherra áherslu á að framkvæmdir við nýtt fangelsi á Stóra-Hrauni á Eyrarbakka hefjist sem fyrst. Hún benti á að byggingar á Litla-Hrauni væru orðnar mjög lélegar og yrðu meira og minna jafnaðar við jörðu með tilkomu nýs fangelsis. Að með nýju fangelsi myndi aðstaða fangavarða batna verulega og störfum fjölga um allt að 30.

Þetta hljómar vissulega vel á yfirborðinu. En erum við virkilega að byggja nýtt fangelsi fyrir 20 aukapláss og sem atvinnuátak fyrir nærumhverfið? Ef raunverulegur vilji væri fyrir hendi til að bæta kerfið, væri verið að horfa til framtíðar, og horft til 200 manna fangelsi með fjölbreyttum úrræðum. Þar sem þörfum fanga væri mætt, ekki bara með læstum hurðum heldur raunverulegri endurhæfingu. Fangar eru fjölbreyttur hópur, ekki einsleitur, fangelsi eiga ekki að vera lokaður klefi þau eiga að vera vettvangur uppbyggingar.

Fangelsi á ekki að vera geymsla. Það á að vera staður betrunar að bata. Þar sem hver einstaklingur fær raunverulegt tækifæri til að bæta sig. Þar sem menn eru metnir sem einstaklingar og þeim mætt þar sem þeir eru, ekki með stöðluðum viðurlögum heldur með markvissri endurhæfingu, menntun, ráðgjöf og stuðningi.

Opin úrræði eru sprungin og vanrækt

Það er löngu orðið ljóst að opin afplánunar úrræði duga ekki lengur til. Þau eru alltof fá og löngu sprungin. Biðlisti eftir að komast í mannlega afplánun lengist með hverju árinu og áhugi yfirvalda á að fjölga þessum úrræðum virðist lítill sem enginn. Það er talað um að „endurnýja“ fangelsiskerfið, en ef sú endurnýjun felst eingöngu í nýrri byggingu, með sömu gömlu hugsuninni, þá er þessi gjörningur ekkert annað en lélegt leikrit.

Á sama tíma og talað er um að reisa nýtt fangelsi fyrir hundrað manns, sjáum við engin merki um nýja hugsun varðandi afplánun. Fangelsi eiga ekki bara að vernda samfélagið gegn afbrotamönnum. Þau eiga að hjálpa einstaklingum að snúa af braut afbrota. Það gerist ekki í ryðguðu og fúnu kerfi, heldur í mannlegu umhverfi þar sem markmiðið er að byggja upp, ekki brjóta niður.

Það má velta því upp hvort ekki sé orðið tímabært að beita nútímalegri úrræðum á borð við rafrænt eftirlit „ökklabönd“ í mun ríkari mæli til að létta á þeim flöskuhálsi sem skapast hefur vegna skorts á fangelsisplássum. Fjöldi dóma fyrnast einfaldlega vegna úrræðaleysis, rafrænt úrræði er raunhæfur og ábyrgur valkostur, án þess að skerða öryggi samfélagsins.

Kerfið hefur molnað innan frá

Það þarf ekki sérfræðing til að sjá að íslenska fangelsiskerfið hefur verið látið drabbast niður. Kerfið hefur molnað innan frá vegna metnaðarleysis, fjársveltis og skorts á pólitískum vilja til að taka á málunum af alvöru. Umhyggja og endurhæfing virðast vera hugtök sem eiga fáa málsvara innan stjórnkerfisins þegar kemur að föngum, sem er óásættanlegt.

Fangelsi á ekki að vera aðeins vettvangur refsingar, heldur vettvangur tækifæra. Við verðum að spyrja: Hvað getum við gert fyrir þessa einstaklinga? Er verið að bjóða þeim leið út úr vítahringnum eða er verið að dæma þá til áframhaldandi niðurbrots og félagslegrar útilokunar?

Það er kominn tími til að gera betur

Við getum ekki lengur hugsað um fangelsi sem lokaðan heim þar sem fólk er geymt þar til það rennur út á tíma eða deyr. Fangelsi á að vera vettvangur umbreytinga. Þar sem mál hvers einstaklings er skoðað sérstaklega. Þar sem menntun, meðferð, ráðgjöf og stuðningur eru hluti af daglegu lífi, og markmiðið er að losa einstaklinga út úr kerfinu, ekki festa þá í því.

Við þurfum nýja stefnu. Stefnu sem byggir ekki á minnimáttarkennd eða fjársvelti, heldur á virðingu, fagmennsku og raunverulegum vilja til breytinga. Það er ekki nóg að reisa veggi, við þurfum raunhæfa framtíðarsýn.

Það þarf að gerast núna.