Útlendingar fá silki meðferð í fangelsiskerfinu

Einn af hornsteinum réttarríkisins er sú meginregla að allir séu jafnir fyrir lögum. En þegar rýnt er í meðferð erlendra ríkisborgara í íslensku fangelsiskerfi vakna spurningar: Gildir þetta jafnræði í raun, eða er það einungis orðin tóm?

Tökum tvö dæmi:

Dæmi 1:
Erlendur ríkisborgari dæmdur í 16 ára fangelsi afplánar helming dóms, 8 ár. Hann situr 5 ár í lokuðu og opnu fangelsi, síðan 2 ár á Vernd og að lokum 1 ár á ökklabandi. Að lokinni afplánun er honum vísað úr landi. Í raun er hann aðeins 5 ár innan múra fangelsa. Hann er í 3 ár að spóka sig í Íslensku samfélagi,áður en honum er vísað úr landi.

Íslenskur ríkisborgari í sömu stöðu þarf hins vegar að afplána 7 ár og 8 mánuði í lokuðu og opnu fangelsi áður en hann kemst á Vernd. Hann er í 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi. Hann afplánar því samtals 10 ár og 8 mánuði. Hann er 2 árum og 8 mánuðum lengur í fangelsi.

Dæmi 2:
Erlendur ríkisborgari með 10 ára dóm afplánar aðeins 2 ár í fangelsi, fær síðan 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi, alls 5 ár. Þar af er hann aðeins 2 ár innan veggja fangelsis, hann er í 3 ár að spóka sig í Íslensku samfélagi,áður en honum er vísað úr landi.

Íslenskur ríkisborgari í sambærilegri stöðu situr 3 ár og 8 mánuði í fangelsi, síðan 2 ár á Vernd og 1 ár á ökklabandi, alls 6 ár og 8 mánuðir. Hann er 1 ár og 8 mánuðir lengur.

Rökin eru veik: „Þeir eru fjarri sínum“

Það er gjarnan rökstutt að það sé mun erfiðara fyrir erlenda ríkisborgara að taka út dóm á íslenskri grund, þeir séu fjarri fjölskyldu og menningu. En hvað ef fanginn á maka á Íslandi? Hvað ef hann fær heimsóknir nokkrum sinnum í viku?

„Ef erlendur einstaklingur á maka á Íslandi, á hann þá ekki að sitja 2/3 eins og Íslendingur? Er fangelsisvist ekki jafnt þungbær fyrir báða þessa einstaklinga?“

Rökin standast ekki þegar raunveruleikinn er skoðaður. Að hann búi við félagslega einangrun þegar hann fær svo að taka þátt í daglegu lífi samfélagsins í allt að 3 ár, þvert á móti getur hann tengst samfélaginu mjög sterkt. Það sterkt að hann stofnar til fjölskyldu, eignast börn og giftir sig, þá er málið orðið töluvert flóknara.

Yfirfull fangelsi og röng forgangsröðun

Fangelsiskerfið glímir við alvarlegt plássleysi, árlega fyrnast um 100 dómar einfaldlega vegna skorts á rýmum. Samt eru opin úrræði eins og Kvíabryggja og Sogn í stórum stíl nýtt undir erlenda ríkisborgara.

• Kvíabryggja: Um 50% fanga eru erlendir ríkisborgarar
• Sogn: Um 33% fanga eru erlendir ríkisborgarar

Þetta eru einstaklingar sem hafa engin tengsl við Ísland og eru vísað úr landi að afplánun lokinni, með endurkomubanni. Samt ganga þeir fyrir í úrræðum sem ætlað er að aðstoða fanga við að komast aftur út í samfélagið.

Endurhæfing eða losun á plássi?

Ef opin úrræði eiga að þjóna því hlutverki að aðstoða fanga við samfélagslega endurkomu, þá eiga þau að vera fyrir þá sem eiga búsetu á Íslandi, einstaklinga sem þurfa aðstoð við að fóta sig að nýju í íslensku samfélagi.

Ef úrræðin eru hins vegar notuð til að rýma pláss í lokuðum fangelsum, hefur tilgangur kerfisins að endurhæfingu alvarlega farið úrskeiðis.

Engin ábyrgð, engin eftirfylgni

Íslenskir fangar fá reynslulausn eftir að hafa afplánað huta dóms, fara á skilorð yfirleitt í 1–5 ár allt eftir lengd dóms en þó með skilyrðum. Erlendir ríkisborgarar sem fá reynslulausn eftir helming eru einfaldlega sendir úr landi, án skilorðs, án ábyrgðar, án eftirfylgni. Þeir eru einfaldlega lausir allra mála.

Þeir sem hafa hvorki búsetu né framtíðaráform á Íslandi fá þannig mildari meðferð en þeir sem búa á Íslandi, eiga börn, fjölskyldu og þurfa að endurreisa líf sitt innan samfélagsins.

Ójafnræði sem bitnar á þeim sem ætla að snúa aftur til lífsins

Hvernig getur íslenskur ríkisborgari með fjölskyldu þurft að sitja umtalsvert lengur en erlendur ríkisborgari sem fær sömu fríðindi og hefur enga tengingu við landið, einungis vegna þess að hann er Íslendingur og ætlar að búa á Íslandi?

Ef við viljum sjá raunverulegt jafnræði, þá á jafnt að gilda þegar veita á reynslulausn eftir afplánun helmings refsingar, eða þá að íslenskir fangar gangi fyrir í þeim úrræðum sem miða að samfélagslegri endurhæfingu.

Erlendum ríkisborgurum er vísað verður úr landi og eiga því að ljúka dómi í lokuðu fangelsi, nema sérstakar aðstæður krefjist annars. Reynslulausn á ekki að vera stjórntæki sem leysir kerfisvanda tímabundið, hún á að þjóna tilgangi, ekki hentisemi.

Réttlæti byggir ekki á hentugleika

Réttarríki má ekki byggjast á hentisemi eða pólitískri hagkvæmni. Jafnræði á ekki aðeins að vera til umræðu á tyllidögum, það á að endurspeglast í öllum þáttum kerfisins, þar með talið afplánun og meðferð fanga.

Það er orðið tímabært að endurskoða núverandi reglur og kerfi. Og horfast í augu við þá spurningu sem flestir forðast: Hver er tilgangurinn með þessu kerfi?